Πώς τα καταφέρνει η Κόστα Ρίκα
ε τον απολυταρχισμό και τον πρωτο-φασισμό σε άνοδο σε τόσες πολλές γωνιές του κόσμου, είναι ενθαρρυντικό να βλέπει κανείς μια χώρα όπου οι πολίτες παραμένουν βαθιά δεσμευμένοι στις δημοκρατικές αρχές. Και τώρα οι πολίτες της χώρας αυτής, της Κόστα Ρίκα, βρίσκονται στο μέσο της προσπάθειας επαναπροσδιορισμού της πολιτικής τους για τον 21ο αιώνα. Στην πάροδο των χρόνων, η Κόστα Ρίκα, μια χώρα με λιγότερους από πέντε εκατ. κατοίκους, έχει τραβήξει την προσοχή διεθνώς για την προοδευτική ηγεσία της. Το 1948, έπειτα από έναν σύντομο εμφύλιο πόλεμο, ο πρόεδρος Χοσέ Φιγκέρες Φερέρ κατήργησε τον στρατό. Έκτοτε η Κόστα Ρίκα αναδείχτηκε σε κέντρο για τη μελέτη της επίλυσης και αποτροπής συγκρούσεων, φιλοξενώντας το υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών Πανεπιστήμιο της Ειρήνης. Με την πλούσια βιοποικιλότητά της, η Κόστα Ρίκα επέδειξε επίσης εξαιρετική περιβαλλοντική ηγεσία, επιδιώκοντας αναδάσωση, κηρύσσοντας προστατευόμενα το ένα τρίτο των φυσικών αποθεμάτων της χώρας και παράγοντας σχεδόν το σύνολο της ηλεκτροδότησης από καθαρή υδροηλεκτρική ενέργεια.
Ο Κοσταρικανοί δείχνουν να μη θέλουν να εγκαταλείψουν την προοδευτική τους κληρονομιά. Στις πρόσφατες προεδρικές εκλογές, η μεγάλη προσέλευση οδήγησε τον Κάρλος Αλβαράδο Κεσάδα στη νίκη με πάνω από το 60% των ψήφων, έναντι εντός αντιπάλου που θα ανέτρεπε μακροχρόνιες δεσμεύσεις υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, επιβάλλοντας περιορισμούς στον γάμο μεταξύ ομοφυλοφίλων.
Η Συμμαχία Ευ Ζην
Η Κόστα Ρίκα συμπεριλαμβάνεται σε μια μικρή ομάδα χωρών της επονομαζόμενης Συμμαχίας Ευ Ζην (Wellbeing Alliance), η οποία εφαρμόζει ιδέες όπως διατυπώνονται από τη Διεθνή Επιτροπή για τη Μέτρηση των Οικονομικών Επιδόσεων και της Κοινωνικής Προόδου. Αναγνωρίζοντας τις ελλείψεις του ΑΕΠ στις οποίες έδωσε έμφαση η Επιτροπή, η Συμμαχία επιδιώκει να διασφαλίσει ότι η δημόσια πολιτική προάγει την ευημερία των πολιτών με μια ευρύτερη έννοια, προωθώντας τη δημοκρατία, τη βιωσιμότητα και την ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς. Ένα σημαντικό κομμάτι αυτής της προσπάθειας ήταν να διευρυνθεί το πεδίο εφαρμογής για τους συνεταιρισμούς και τις κοινωνικές επιχειρήσεις της χώρας, που είναι ήδη ισχυρά, «υιοθετώντας» με τον έναν ή τον άλλον τρόπο το ένα πέμπτο του πληθυσμού. Αυτοί οι θεσμοί αντιπροσωπεύουν μια βιώσιμη εναλλακτική στις υπερβολές του καπιταλισμού, οι οποίες συνέβαλαν στην άνοδο ηθικά καταδικαστέων πρακτικών, από τον αρπακτικό δανεισμό μέχρι τη χειραγώγηση των αγορών στον χρηματοπιστωτικό τομέα και την κατάχρηση προσωπικών δεδομένων από τις εταιρείες τεχνολογίας και το σκάνδαλο εκπομπών ρύπων στη βιομηχανία αυτοκινήτων. Βασίζονται στην οικοδόμηση εμπιστοσύνης και συνεργασίας και στην πεποίθηση ότι το να εστιάζει κανείς στην ευημερία δεν ενισχύει απλώς το ευ ζην, αλλά αυξάνει επίσης και την παραγωγικότητα.
Η ανισότητα είναι επιλογή
Όπως οι πολίτες σε πολύ λίγες χώρες, οι Κοσταρικανοί έχουν καταστήσει σαφές ότι η ανισότητα είναι επιλογή και ότι οι δημόσιες πολιτικές μπορούν να διασφαλίσουν μια μεγαλύτερου βαθμού οικονομική ισότητα και ισότητα ευκαιριών απ’ ό,τι θα μπορούσε να προσφέρει η αγορά από μόνη της.
Ακόμη και με περιορισμένους πόρους, υπερηφανεύονται για την ποιότητα των δωρεάν συστημάτων υγείας και παιδείας. Το προσδόκιμο ζωής είναι πλέον πολύ υψηλότερο απ’ ό,τι στις ΗΠΑ και αυξάνεται, ενώ οι Αμερικανοί, έχοντας επιλέξει να μην προβούν στα αναγκαία βήματα για τη βελτίωση της ευημερίας των απλών πολιτών, πεθαίνουν νωρίτερα.
Όμως παρά τις επιτυχίες της, η Κόστα Ρίκα αντιμετωπίζει δύο πολύ σοβαρά προβλήματα: ένα επίμονο, διαρθρωτικό έλλειμμα και ένα πολιτικό σύστημα σε αδιέξοδο.
Τα οικονομικά των δημοσιονομικών ελλειμμάτων είναι εύκολα: ενίσχυση της οικονομικής ανάπτυξης, αύξηση φόρων ή μείωση δαπανών. Αλλά η πολιτική δεν είναι εύκολη υπόθεση: Αν και κάθε πολιτικός ηγέτης θέλει οικονομική ανάπτυξη για την επίλυση του προβλήματος, δεν υπάρχει κάποια μαγική συνταγή για την Παρά τις επιτυχίες της, η Κόστα Ρίκα αντιμετωπίζει ένα επίμονο, διαρθρωτικό έλλειμμα και ένα πολιτικό σύστημα σε αδιέξοδο. Τα οικονομικά των δημοσιονομικών ελλειμμάτων είναι εύκολα: ενίσχυση της οικονομικής ανάπτυξης, αύξηση φόρων ή μείωση δαπανών. Αλλά η πολιτική δεν είναι εύκολη υπόθεση.
επίτευξή της. Σε κανέναν δεν αρέσουν οι δύο επιλογές που απομένουν.
Το πιο μεγάλο λάθος
Οι περισσότερες κυβερνήσεις σε τέτοιες καταστάσεις μειώνουν δαπάνες σε τομείς όπως οι υποδομές, διότι αυτές οι δαπάνες δεν φαίνονται επί δεκαετίες. Αυτό θα συνιστούσε ακόμη πιο τραγικό λάθος για την Κόστα Ρίκα, όπου οι υποδομές δεν συμβαδίζουν με την οικονομική ανάπτυξη και, εάν βελτιωθούν, θα μπορούσαν να ήταν σημαντικές στην προώθηση της ανάπτυξης. Φυσικά, η κυβέρνηση θα μπορούσε να είναι πιο αποτελεσματική, αλλά έπειτα από αρκετά χρόνια περιστολής, ο περαιτέρω εξορθολογισμός δεν αναμένεται να αποφέρει και πολλά. Είναι σχεδόν σίγουρο ότι ο καλύτερος τρόπος θα ήταν η αύξηση φόρων.
Για τη συμφιλίωση της φορολογίας με μια ευρύτερη οικονομική στρατηγική που στοχεύει στη μεγιστοποίηση της ευημερίας των πολιτών, το φορολογικό σύστημα θα πρέπει να εμμείνει σε τρεις κεντρικές αξίες: φορολόγηση κακών πραγμάτων (όπως η μόλυνση) αντί των καλών (όπως η εργασία), σχεδιασμός φόρων που προκαλούν τη λιγότερη δυνατή στρέβλωση της οικονομίας και διατήρηση μιας προοδευτικής φορολογικής διάρθρωσης, με τους πλουσιότερους να καταβάλλουν μεγαλύτερο μερίδιο του εισοδήματός τους.
Φόροε άνθρακα
Καθώς η Κόστα Ρίκα είναι ήδη τόσο «πράσινη», ένας φόρος άνθρακα δεν θα απέφερε τόσα πολλά χρήματα όπως αλλού. Επιπλέον, επειδή σχεδόν όλη η ηλεκτρική ενέργεια της χώρας είναι τόσο καθαρή, η στροφή σε ηλεκτρικά αυτοκίνητα θα ήταν πιο αποτελεσματική στη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα.
Ένας τέτοιος φόρος θα μπορούσε να βοηθήσει την Κόστα Ρίκα να καταστεί η πρώτη χώρα όπου κυριαρχούν τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, πλησιάζοντας περισσότερο στον στόχο επίτευξης μιας οικονομίας μηδενικών εκπομπών άνθρακα.
Mε το πρόβλημα της ανισότητας να παραμένει, περισσότερο προοδευτικό και συνολικό εισόδημα και φόροι ακίνητης περιουσίας είναι ζωτικής σημασίας. Οι πλούσιοι λαμβάνουν ένα δυσανάλογα μεγάλο μερίδιο του εισοδήματός τους μέσω κεφαλαιουχικών κερδών και η φορολόγηση των κεφαλαιουχικών κερδών σε ποσοστά χαμηλότερα απ’ ό,τι άλλες μορφές εισοδήματος επιτείνει την ανισότητα και οδηγεί σε στρεβλώσεις. Παρότι οι οικονομολόγοι διαφωνούν σε πολλά ζητήματα, ένα πράγμα επί του οποίου μπορούν να συμφωνήσουν είναι ότι η φορολόγηση των εσόδων ή των κεφαλαιουχικών κερδών που προέρχονται από τη γη της Κόστα Ρίκα δεν πρόκειται να προκαλέσει την... απομάκρυνση της γης. Και αυτός είναι ένας λόγος που ο λαμπρός οικονομολόγος του 19ου αιώνα Χένρι Τζορτζ υποστήριζε ότι οι καλύτεροι φόροι είναι οι φόροι ακινήτων. H Κόστα Ρίκα με την πάροδο των χρόνων έχει αναδειχτεί σε κέντρο για τη μελέτη της επίλυσης και αποτροπής συγκρούσεων, φιλοξενώντας, υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών, το Πανεπιστήμιο της Ειρήνης.
Πολιτικές προκλήσεις
Οι μεγαλύτερες προκλήσεις είναι πολιτικές: Ένα προεδρικό σύστημα όπως της Κόστα Ρίκα λειτουργεί σωστά σε ένα πολίτευμα χωρισμένο σε δύο κύρια κόμματα, με τους κανόνες σχεδιασμένους να διασφαλίζουν ότι οι μειονοτικές απόψεις είναι επαρκώς σεβαστές. Αλλά ένα τέτοιο σύστημα μπορεί γρήγορα να οδηγήσει σε πολιτικό αδιέξοδο, όταν το εκλογικό σώμα είναι περισσότερο διχασμένο. Και σε έναν κόσμο που αλλάζει ραγδαία, το πολιτικό αδιέξοδο μπορεί να συνεπάγεται μεγάλο κόστος. Τα ελλείμματα και τα χρέη μπορούν να εκτοξευθούν στα ύψη, χωρίς κάποια πορεία προς την επίλυση.
Ο Αλβαράδο, που είναι μόλις 38 ετών, επιχειρεί να δημιουργήσει ένα προεδρικό μοντέλο για την Κόστα Ρίκα, χωρίς να αλλάξει το σύνταγμα, συγκεντρώνοντας υπουργούς από διάφορα κόμματα. Θα μπορούσε να ελπίζει κανείς ότι το πνεύμα συνεργασίας, που προωθεί το συνεργατικό κίνημα και είναι βαθιά ριζωμένο στην κουλτούρα της Κόστα Ρίκα, θα είναι «φάρος» ελπίδας για το μέλλον, δείχνοντας ότι είναι εφικτός ένας άλλος κόσμος, ένας κόσμος όπου οι αξίες του Διαφωτισμού -λόγος και λογική, επιστήμη και ελευθερία- ανθούν προς όφελος όλων.
* Ο Joseph E. Stiglitz τιμήθηκε το 2001 με το Νόμπελ Οικονομικών Επιστημών. Το πιο πρόσφατο βιβλίο του έχει τον τίτλο «Globalization and its Discontents Revisited: Anti-Globalization in the Era of Trump» (Αντι-παγκοσμιοποίηση στην εποχή του Τραμπ).
Copyright: Project Syndicate, 2018.
www.project-syndicate.org