Οι κανονισμοί για τη μετάβαση στο Χρηματιστήριο Ενέργειας
Tο τελευταίο διάστημα πληθαίνουν οι διαβεβαιώσεις ότι πλησιάζει η στιγμή της έναρξης της λειτουργίας της ελληνικής χρηματιστηριακής αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας. Ο σημερινός προγραμματισμός κάνει λόγο για τους πρώτους μήνες του ερχόμενου έτους. Τόσο ο επιχειρηματικός κόσμος όσο και η κοινωνία εύλογα μπορούν να αναρωτηθούν τι θα αλλάξει από το σημείο αυτό και μετά. Οι συντελούμενες αλλαγές έχουν ευρωενωσιακή προέλευση και αποσκοπούν στην προετοιμασία της ελληνικής αγοράς για τη σταδιακή συγχώνευσή της σε διευρωπαϊκές αγορές ηλεκτρικής ενέργειας εν όψει της υλοποίησης των εγχειρημάτων του price και volume coupling και του target model. Ο επιδιωκόμενος στόχος είναι η διαθέσιμη εμπορεύσιμη ηλεκτρική ενέργεια να διοχετεύεται από τις πλεονασματικές στις ελλειμματικές αγορές χάριν της ασφάλειας του εφοδιασμού και του περιορισμού των κατά τόπους διαφορών τιμών.
Στις ώριμες ενεργειακές αγορές έχει επικρατήσει το χρηματιστηριακό μοντέλο λειτουργίας. Οι χρηματιστηριακού τύπου αγορές ηλεκτρικής ενέργειας αποτελούν χώρο περιορισμού της μονοπωλιακής ισχύος και ανάπτυξης του ανταγωνισμού τόσο στην πλευρά της προσφοράς όσο και στην πλευρά της ζήτησης. Η βασική προσδοκία, η οποία συνδέεται με τη χρηματιστηριακή οργάνωση μιας αγοράς, είναι η συνάντηση προσφοράς και ζήτησης υπό συνθήκες ρευστότητας, εύλογης και διαφανούς διαμόρφωσης των τιμών και μείωσης του κόστους των συναλλαγών. Μια χρηματιστηριακά οργανωμένη αγορά πρέπει επίσης να διασφαλίζει ότι οι συμμετέχοντες στην αγορά δεν θα εκτίθενται στον κίνδυνο της ασυνέπειας ή της αφερεγγυότητας ενός ή κάποιων από αυτούς. Για να λειτουργήσει εξάλλου αποτελεσματικά ένα χρηματιστήριο ενέργειας, θα πρέπει να συμμετέχει στην αγορά ένας ικανός αριθμός συναλλασσομένων.
Γεννάται λοιπόν το ερώτημα αν το νέο θεσμικό περιβάλλον σχεδιάζεται κατά τρόπο που θα διευκολύνει την επίτευξη των ωφελειών μιας χρηματιστηριακής ενεργειακής αγοράς. Η εποχή που διανύουμε είναι κρίσιμη για την απάντηση στο ερώτημα αυτό, καθώς τώρα βρίσκονται υπό διαμόρφωση οι Κανονισμοί, οι οποίοι θα διέπουν τις λειτουργίες των νέων τομέων της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας. Πρόκειται για τον Κανονισμό του Χρηματιστηρίου, τον Κανονισμό της Αγοράς Εξισορρόπησης και τον Κανονισμό της Εκκαθάρισης Συναλλαγών.
Ο Κανονισμός του Χρηματιστηρίου Ενέργειας θα πρέπει να καθορίσει τους όρους και τις προϋποθέσεις λειτουργίας της αγοράς της επόμενης ημέρας και της ενδοημερήσιας αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας επί τη βάσει αντικειμενικών και διαφανών κανόνων χωρίς διακρίσεις αναφορικά με την πρόσβαση των συμμετεχόντων στις αγορές αυτές. Από τον Κανονισμό αυτόν πρέπει να προκύπτουν επίσης οι κανόνες και οι διαδικασίες διεξαγωγής των συναλλαγών στις εν λόγω αγορές και η σύνδεση των συναλλαγών αυτών με τον μηχανισμό εκκαθάρισης. Ο Κανονισμός της Αγοράς Εξισορρόπησης του ΑΔΜΗΕ θα πρέπει να καθορίσει τους όρους και τις προϋποθέσεις λειτουργίας της αγοράς ενέργειας εξισορρόπησης και της αγοράς ισχύος εξισορρόπησης. Καινοτομία της νέας ενεργειακής νομοθεσίας αποτελούν εξάλλου οι προβλέψεις για την έκδοση Κανονισμού Εκκαθάρισης Συναλλαγών. Το δίκαιο της ενέργειας επιχειρεί πλέον να θέσει σε νέες βάσεις τον θεσμό της εκκαθάρισης. Ζητήματα που πρέπει να τύχουν ρύθμισης είναι ιδίως η πρόσβαση στην εκκαθάριση, οι υποχρεώσεις των λεγόμενων εκκαθαριστικών μελών, οι κανόνες διαχείρισης κινδύνου και οι ρυθμίσεις σχετικά με τις ασφάλειες για την εξασφάλιση των απαιτήσεων από τις εκκαθαριζόμενες συναλλαγές.
Η κυοφορία των Κανονισμών φανερώνει ότι η μετάβαση από το καθεστώς της έντονα ρυθμιζόμενης υποχρεωτικής κοινοπραξίας (mandatory pool) του Ημερήσιου Ενεργειακού Προγραμματισμού (ΗΕΠ) σε ένα καθαρά χρηματιστηριακό πρότυπο οργάνωσης της χονδρεμπορικής αγοράς μεταξύ παραγωγών και προμηθευτών δεν θα είναι αυτόματη. Ήδη κατά την πρόσφατη δημόσια διαβούλευση των σχετικών Σχεδίων Η βασική προσδοκία, η οποία συνδέεται με τη χρηματιστηριακή οργάνωση μιας αγοράς, είναι η συνάντηση προσφοράς και ζήτησης υπό συνθήκες ρευστότητας, εύλογης και διαφανούς διαμόρφωσης των τιμών και μείωσης του κόστους των συναλλαγών.
&Κανονισμών διατυπώθηκαν ισχυρές διαφωνίες για ζητήματα όπως η ένταση της υποχρεωτικότητας της συμμετοχής των παραγωγών στην αγορά, οι διοικητικές - ρυθμιστικές επεμβάσεις στη διαδικασία διαμόρφωσης των τιμών, το καθεστώς ευθύνης για τις τυχόν παραβάσεις των θεσπιζόμενων με τους Κανονισμούς υποχρεώσεων.
Οι επιφυλάξεις αυτές δεν εκπλήσσουν τους εξοικειωμένους με τις κακοτοπιές του ελληνικού ενεργειακού περιβάλλοντος. Η μετάβαση στο χρηματιστηριακό μοντέλο οργάνωσης της αγοράς δεν είναι μια μεμονωμένη οργανωτική αλλαγή, η οποία μπορεί να ολοκληρωθεί καθ’ υπαγόρευση με μια μόνον κίνηση. Πρόκειται στην πραγματικότητα για έναν βαθύ πολυπαραγοντικό μετασχηματισμό. Η ελληνική αγορά εμφανίζει μέχρι σήμερα χαρακτηριστικά και δυσλειτουργίες μιας ανώριμης αγοράς. Φαινόμενα όπως η συγκέντρωση υπερβολικών μεριδίων αγοράς, η άνιση πρόσβαση των παραγωγών στο ενεργειακό μίγμα, οι στρεβλώσεις στη διαμόρφωση των τιμών, η έκθεση σε μεμονωμένους και μαζικούς κινδύνους αφερεγγυότητας απασχολούν με διαφορετική κατά καιρούς ένταση όχι μόνον τους ειδικούς του χώρου, αλλά και το ευρύτερο καταναλωτικό κοινό επιχειρήσεων και νοικοκυριών.
Ο δρόμος προς το νέο περιβάλλον λειτουργίας της αγοράς δεν φαίνεται να είναι ούτε σύντομος ούτε ανέφελος. Άλλωστε σε έναν χώρο σύγκρουσης τόσο διαφορετικών συμφερόντων τόσο πολυάριθμων οικονομικών και κοινωνικών παραγόντων δεν είναι δυνατόν κάθε εφαρμοζόμενη αλλαγή να αφήνει πίσω της μόνον ικανοποίηση και ενθουσιασμό. Αν ζυγίσει κανείς προσεκτικά τις διαφαινόμενες ωφέλειες, θα αντλήσει ωστόσο την ισχυρή πεποίθηση ότι πρέπει να βαδίσει τον δρόμο του μετασχηματισμού με αποφασιστικά βήματα. Αρκεί να αναλογισθεί κανείς τα πλεονεκτήματα από την υγιή λειτουργία μιας αγοράς ενεργειακών χρηματοπιστωτικών μέσων. Τα ενεργειακά χρηματοπιστωτικά μέσα είναι κατά βάσιν μακροχρόνιες συμβάσεις, στις οποίες μεσολαβεί κάποιο χρονικό διάστημα (μηνών, εβδομάδων ή ετών) μεταξύ της σύναψής τους και της τελικής εκπλήρωσης των αναλαμβανόμενων με αυτές υποχρεώσεων. Η λειτουργία των ενεργειακών χρηματοπιστωτικών μέσων (π.χ. futures, options) μπορεί να βοηθήσει λ.χ. τους συμμετέχοντες στην αντιστάθμιση του κινδύνου των διακυμάνσεων των τιμών της ηλεκτρικής ενέργειας (hedging).
Η αποφασιστική ολοκλήρωση της μετάβασης στο νέο οργανωτικό τοπίο δεν θα πρέπει ούτε να παρασύρει σε βεβιασμένες επιλογές ούτε να παραβλέψει τις μέχρι σήμερα συνθήκες. Η εισαγωγή μηχανισμών, για τους οποίους οι επιμέρους παράμετροι δεν είναι επαρκώς προετοιμασμένες, μπορεί, αντί να επιλύσει, να επιτείνει υφιστάμενες δυσκολίες. Δεν θα πρέπει κανείς άλλωστε να λησμονεί ότι οι απελευθερωμένες αγορές ηλεκτρισμού μπορούν να αποδειχθούν λίαν ευαίσθητες σε σενάρια δυσμενούς εξέλιξης των συνθηκών. Αυτό συμβαίνει για τον λόγο ότι η ηλεκτρική ενέργεια δεν μπορεί να αποθηκευτεί, με αποτέλεσμα η παραμικρή αλλαγή στη ζήτηση ή την παραγωγή να αντικατοπτρίζεται με έντονο τρόπο στη λειτουργία της αγοράς και στην τιμή της ενέργειας. Τούτο ισχύει πολλώ μάλλον, για την ελληνική αγορά, η οποία αποτελεί μια ενεργειακή νησίδα κατά βάσιν αποκομμένη ήδη για τεχνικούς και γεωγραφικούς λόγους από άλλες ενεργειακές αγορές. Η ομαλή λειτουργία της αγοράς και η ασφάλεια του εφοδιασμού ενός τόσο πολύτιμου αγαθού όσο η ηλεκτρική ενέργεια θα πρέπει να αποτελούν οδηγό για έναν λελογισμένα θαρραλέο θεσμικό μετασχηματισμό, χωρίς πάντως να καταλήγουν σε πρόφαση για τη διαιώνιση κοινωνικοοικονομικά επιβλαβών δομικών και λειτουργικών ανορθολογισμών. Ο Κανονισμός του Χρηματιστηρίου Ενέργειας θα πρέπει να καθορίσει τους όρους και τις προϋποθέσεις λειτουργίας της αγοράς της επόμενης ημέρας και της ενδοημερήσιας αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας επί τη βάσει αντικειμενικών και διαφανών κανόνων χωρίς διακρίσεις αναφορικά με την πρόσβαση των συμμετεχόντων στις αγορές αυτές.