Οι προτεραιότητες στην οικονομία
Aν και μοιάζει με αρχαία ιστορία, δεν έχει περάσει πολύς καιρός από τότε που οι οικονομίες σε όλο τον κόσμο άρχισαν να κλείνουν ως απάντηση στην πανδημία του Covid-19. Στις αρχές της κρίσης, οι περισσότεροι περίμεναν μια γρήγορη ανάκαμψη σε σχήμα V, με την προϋπόθεση ότι η οικονομία χρειαζόταν απλώς ένα σύντομο χρονικό διάστημα. Μετά από δύο μήνες «στοργικής» φροντίδας και σωρούς χρημάτων, θα επανερχόταν εκεί που σταμάτησε.
Ήταν μια ελκυστική ιδέα. Όμως τώρα είναι Ιούλιος και μια ανάκαμψη σε σχήμα V ανήκει πιθανώς στη σφαίρα της φαντασίας. Η μεταπανδημική οικονομία είναι πιθανό πως θα είναι αναιμική, όχι μόνο στις χώρες που δεν κατάφεραν να διαχειριστούν την πανδημία (δηλαδή τις ΗΠΑ), αλλά ακόμη και σε εκείνες που έχουν απαλλαγεί από αυτήν. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο προβλέπει ότι μέχρι το τέλος του 2021 η παγκόσμια οικονομία θα είναι οριακά μεγαλύτερη από ό,τι ήταν στα τέλη του 2019 και ότι η αμερικανική και οι ευρωπαϊκές οικονομίες θα εξακολουθούν να είναι περίπου 4% μικρότερες.
Οι τρέχουσες οικονομικές προοπτικές μπορούν να εξετασθούν σε δύο επίπεδα. Τα μακροοικονομικά μας λένε ότι οι δαπάνες θα μειωθούν, εξαιτίας των αποδυναμωμένων ισολογισμών των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων, ένα κύμα πτωχεύσεων που θα καταστρέψει το οργανωτικό και υπηρεσιακό κεφάλαιο και την ισχυρή προληπτική συμπεριφορά που προκαλείται από την αβεβαιότητα σχετικά με την πορεία της πανδημίας και τις πολιτικές απαντήσεις σε αυτήν. Ταυτόχρονα, η μικροοικονομία μας λέει ότι ο ιός ενεργεί σαν φόρος στις δραστηριότητες που συμπεριλαμβάνουν στενές ανθρώπινες επαφές. Ως εκ τούτου, θα συνεχίσει να προκαλεί μεγάλες αλλαγές στα πρότυπα κατανάλωσης και παραγωγής, τα οποία με τη σειρά τους θα επιφέρουν έναν ευρύτερο διαρθρωτικό μετασχηματισμό. Γνωρίζουμε τόσο από την οικονομική θεωρία, όσο και από την ιστορία ότι οι αγορές από μόνες τους δεν είναι κατάλληλες για τη διαχείριση μιας τέτοιας μετάβασης, ειδικά λαμβάνοντας υπόψη το πόσο ξαφνική ήταν. Δεν υπάρχει εύκολος τρόπος οι υπάλληλοι των αεροπορικών εταιρειών να γίνουν τεχνικοί στην πλατφόρμα Zoom. Και ακόμη κι αν μπορούσαμε, οι κλάδοι που αναπτύσσονται τώρα απαιτούν λιγότερη χειρωνακτική εργασία και περισσότερες δεξιότητες από αυτούς που αντικαθιστούν. Γνωρίζουμε επίσης ότι οι ευρείς διαρθρωτικοί μετασχηματισμοί τείνουν να δημιουργούν ένα παραδοσιακό κεϊνσιανό πρόβλημα, λόγω αυτού που οι οικονομολόγοι αποκαλούν αποτελέσματα του εισοδήματος και της υποκατάστασης. Ακόμα κι αν οι κλάδοι που δεν απαιτούν ανθρώπινες επαφές αναπτύσσονται, αντανακλώντας μία βελτίωση στη ελκυστικότητά τους, η σχετική αύξηση των δαπανών θα αντισταθμιστεί από τη μείωση των δαπανών που προκύπτει από τη μείωση των εισοδημάτων στους συρρικνωμένους κλάδους.
Επιπλέον, στην περίπτωση της πανδημίας, θα υπάρξει ένα τρίτο αποτέλεσμα: η αύξηση της ανισότητας. Επειδή τα μηχανήματα δεν μπορούν να μολυνθούν από τον ιό, θα φαίνονται σχετικά πιο ελκυστικά για τους εργοδότες, ιδίως στους κλάδους που χρησιμοποιούν σχετικά πιο ανειδίκευτη εργασία. Και επειδή οι άνθρωποι με χαμηλό εισόδημα πρέπει να δαπανήσουν μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματός τους σε βασικά αγαθά από αυτά που βρίσκονται στην κορυφή, οποιαδήποτε αύξηση της ανισότητας που βασίζεται στον αυτοματισμό θα επιφέρει συρρίκνωση.
Πέρα από αυτά τα προβλήματα, υπάρχουν δύο επιπλέον λόγοι απαισιοδοξίας. Πρώτον, ενώ η νομισματική πολιτική μπορεί να βοηθήσει ορισμένες επιχειρήσεις να αντιμετωπίσουν τους προσωρινούς περιορισμούς ρευστότητας -όπως συνέβη κατά τη Μεγάλη Ύφεση την περίοδο 2008/09-, δεν μπορεί να διορθώσει προβλήματα φερεγγυότητας, ούτε μπορεί να τονώσει την οικονομία όταν τα επιτόκια είναι ήδη κοντά στο μηδέν. Επιπλέον, στις ΗΠΑ και σε ορισμένες άλλες χώρες, οι «συντηρητικές» αντιρρήσεις για την αύξηση των ελλειμμάτων και των επιπέδων χρέους θα σταθούν εμπόδιο στην απαραίτητη δημοσιονομική ώθηση. Για να είμαστε σίγουροι, οι ίδιοι άνθρωποι ήταν περισσότερο από ικανοποιημένοι να μειώσουν τους φόρους στους δισεκατομμυριούχους και στις εταιρείες το 2017, να διασώσουν τη Wall Street το 2008 και να τείνουν χέρι βοηθείας στους εταιρικούς κολοσσούς φέτος. Όμως είναι πολύ διαφορετικό να επεκτείνουμε την ασφάλιση της ανεργίας, την υγειονομική περίθαλψη και την πρόσθετη υποστήριξη στους πιο ευάλωτους.
Οι βραχυπρόθεσμες προτεραιότητες ήταν ξεκάθαρες από την αρχή της κρίσης. Προφανώς, πρέπει να αντιμετωπιστεί η κατάσταση έκτακτης ανάγκης για την υγεία (όπως με τη διασφάλιση επαρκούς προμήθειας εξοπλισμού και ατομικής προστασίας και τη χωρητικότητα των νοσοκομείων), διότι δεν μπορεί να υπάρξει οικονομική ανάκαμψη έως ότου περιοριστεί ο ιός. Ταυτόχρονα, οι πολιτικές για την προστασία των πιο αδύναμων, την παροχή ρευστότητας για την αποφυγή περιττών πτωχεύσεων και τη διατήρηση δεσμών μεταξύ των εργαζομένων και των εταιρειών τους είναι απαραίτητες για την εξασφάλιση της γρήγορης επανεκκίνησης όταν έρθει η ώρα.
Εντούτοις ακόμη και με αυτά τα προφανή βασικά στοιχεία στην ημερήσια διάταξη, υπάρχουν δύσκολες επιλογές. Δεν πρέπει να διασωθούν οι επιχειρήσεις -όπως οι λιανοπωλητές παλαιάς κοπήςπου είχαν ήδη προβλήματα πριν από την κρίση, κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε απλώς «ζόμπι», περιορίζοντας τελικά τον δυναμισμό και την ανάπτυξη. Ούτε πρέπει να διασωθούν επιχειρήσεις που ήταν ήδη πολύ χρεωμένες για να αντέξουν οποιοδήποτε σοκ. Η απόφαση της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ να υποστηρίξει την αγορά ομολόγων «junk» με το πρόγραμμα αγοράς περιουσιακών στοιχείων είναι σχεδόν σίγουρα λάθος.
Πράγματι, αυτό είναι ένα παράδειγμα όπου ο ηθικός κίνδυνος είναι πραγματικά ένας σχετικός προβληματισμός οι κυβερνήσεις δεν πρέπει να προστατεύουν τις επιχειρήσεις από τη δική τους ανοησία. Επειδή ο Covid-19 μοιάζει πιθανό να παραμείνει μαζί μας μακροπρόθεσμα, έχουμε χρόνο να διασφαλίσουμε ότι οι δαπάνες μας αντικατοπτρίζουν τις προτεραιότητές μας. Όταν έφτασε η πανδημία, στην αμερικανική κοινωνία εκδηλώθηκαν από φυλετικές και οικονομικές ανισότητες και μειωμένα πρότυπα υγείας έως η καταστροφική εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα. Τώρα που οι κυβερνητικές δαπάνες απελευθερώνονται σε μαζική κλίμακα, ο κόσμος έχει το δικαίωμα να απαιτήσει από τις εταιρείες που λαμβάνουν βοήθεια να συνεισφέρουν στην κοινωνική και φυλετική δικαιοσύνη, στη βελτίωση της υγείας και στη μετάβαση σε μια πιο πράσινη, πιο βασισμένη στη γνώση οικονομία. Αυτές οι αξίες πρέπει να αντικατοπτρίζονται όχι μόνο στον τρόπο με τον οποίο διαθέτουμε τα δημόσια χρήματα, αλλά και στους όρους που επιβάλλουμε στους παραλήπτες τους.
Όπως επισημαίνουμε εγώ και οι συν-συγγραφείς μου σε μια πρόσφατη μελέτη, οι καλά κατευθυνόμενες δημόσιες δαπάνες, ιδίως οι επενδύσεις στην «πράσινη» μετάβαση, μπορεί να είναι έγκαιρες, να βοηθήσουν στην εργασία (βοηθώντας στην επίλυση του προβλήματος της αυξανόμενης ανεργίας) και εξαιρετικά αποτελεσματικές - πολύ περισσότερο από ό,τι για παράδειγμα οι φορολογικές περικοπές. Δεν υπάρχει κανένας οικονομικός λόγος για τον οποίο χώρες, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ, δεν μπορούν να υιοθετήσουν μεγάλα προγράμματα συνεχούς ανάκαμψης που θα επιβεβαιώσουν -ή θα τις φέρουν πιο κοντά- στις κοινωνίες που ισχυρίζονται ότι βρίσκονται.
Επειδή ο Covid-19 μοιάζει πιθανό να παραμείνει μαζί μας μακροπρόθεσμα, έχουμε χρόνο να διασφαλίσουμε ότι οι δαπάνες μας αντικατοπτρίζουν τις προτεραιότητές μας.