ساسانیان؛ پیوندگاه دین و شهریاری
بازشناسی ریشههای هویت فرهنگی و ملی در ایران (بخش سوم)
اردشــیر بابکان نخستین فرمانروای ساسانی، خود را از دودمان هخامنشــیان میدانســت و بــا بیبهــره دانســتن اشــکانیان از این برتری(:مزیــت)، فرمانروایــی را از آن خود کرد و توانســت حکومتی بنیــان نهد که بر پایهی دین ملی باشــد (گیرشــمن، :1٣68 .)٣45 فرمانروایی ساســانی که اردشــیر پی افکنــد، مبنای دینی داشــت. او با پیوند دین و دولــت، یکپارچگــی ملی را در ایرانشــهر (ایــران کنونــی) پدیــد آورد و توانســت با ســرکوب ٠42 کدخدا یا شاهک، فرمانروایی مرکزی نیرومند و سازماندهیشدهای را پدید آورد که آراســتگی(:نظم)، آرامش(:امنیت) و گسترش برتریهای(:فضایل) دینی در دستور کارهــای آن جای داشــت. آرایش اجتماعی ایران با توجه به ســندهای نوشتاری بهجای مانده از این دوره، دربرگیرندهی چهار دســته به نامهای روحانیان، ارتشتاران، کشاورزان و پیشــهوران و در برخی نوشتهها صنعتگران اســت (مهرآفریــن، .)165 ٣9٣1: یکــی از آرمانهای اصلی ساســانیان از بنیانگذاری این دودمان، بازگشت به فرهنگ اصیل ایرانی و زندهسازی ســنتهای این سرزمین پس از چیرگی یونانیان بود. با پیدایی ساسانیان، ارتشی سازماندهیشده و کارآزموده به گونهی سوارهنظام و پیادهنظام، جانشین سپاه فرسودهی اشکانی شد. این سپاه با بهرهوری از آموزههای نو، ابزار و ادوات رزم و دســتمزد مناسب در سرتاســر فرمانروایی ساســانی توانســت از مرزهای ایرانشهر به خوبی پاسداری کند (خراشادی، .)55 :1٣89 از جمله کارهــای کلیــدی انجامگرفته در ایــن دوره میتــوان از آمیختگــی دین و دولــت، ایجاد دین رســمی حکومتی همراه بــا موبــدان بــزرگ و پرنفوذ زرتشــتی و همچنین برابری(:انطباق) جغرافیای سیاسی بــا جغرافیــای فرهنگــی ایــران (بزرگتر شــدن امپراتــوری) یاد کرد کــه برآیند آن زندهســازی امنیت ملی بود. آمیختگی دین و دولت شــوند(:موجب) پــرورش روحانی و مینوی(:معنوی) بنیانگــذاران این دودمان و همچنیــن بهرهگیری از تــوان دین برای پاســداری امنیت در برابر خواسته(:ادعا)های شاهکنشــینان شــد. از اینرو بــا توجه به دســتآوردهای فرهنگــی و تمدنــی کــه دولت ساســانی برای ایران به ارمغان آورد، زمینههای نیرومند شدن هر چه بیشتر ایران در برابر نفوذ دولتهای بیگانه فراهم شد.
خوی ایرانی؛ پاســداری همیشــگی از هویت و امنیت ملی
با نابودی ساســانیان در سال 624 میادی (سدهی دوم خورشیدی) و از زمانی که ایران به دســت تازیان افتاد و بخش بزرگی از این قلمرو اسامی شد، نسبت میان فرمانروایی و مردم در ایران دگرگون شد. ایرانیان در این دوره همواره زیر فشــارهای وارده از ســوی حکومــت بنیامیــه بودند. به همین شــوند آنهــا در پی رویارویی(:مقابلــه) با این کار برآمدند (دینــوری، 9٣٣). :1٣64 همچنین خراســانیها به همراه سردار نامور(:معروف) خود ابومسلم خراســانی، در برابر امویان به پا خاســتند و دیری نپایید کــه ایرانیان آغاز به بازسازی شناسهی(:هویت) فرهنگی خود کردند. برآیند این کار گســترش بهکارگیری زبان فارســی در ادبیات و کارهای گوناگون بود؛ نقطهی اوج این کار، شــوند پدید آمدن شــاهنامهی فردوسی شد. از دید سیاسی نیز هنوز ٠٠2 سال از چیرگی تازیان نگذشته بود کــه فرمانرواییهای بومی، مانند صفاریان و طاهریان در سیســتان و خراســان به قدرت رســیدند (زرینکــوب، )292 6٣٣1: و بــه زندهسازی شناسهی ملی ایران پرداختند. با توجه به برآیند نوشــتارهای پیشــین در دو شــمارهی گذشــته ٣59( و ٠6٣) و نوشــتار کنونی، در همهی دورههای یادشده، پایههای کشــور بهگونهای پویا در چارچوب دولت ملی ریخته شــد و روند تکاملی خــود را گذراند، بهگونهای که هرکدام از دودمانهای یادشده نقشی اساسی در این دورهها داشتند. پیرو نوشتارهای یاد شــده دیدیم شناسهی یکسان(:مشترک) ایران که ریشهای چندین هزار ســاله دارد، بهگونهای آشــکار از زمان شــکلگیری نخســتین دولت ملی به دست مادهــا و به جوش آمدن خون آنها در برابر دســتاندازی(:تجاوز) بیگانگان و دوری از قومگرایی، پدید آمد. کوشــش برای نهادینه کردن شناسهای ملی و همگن و پدید آوردن امنیتی همهســویه در روزگار هخامنشــیان بــا کارهایــی چــون بنیانگــذاری ارتش نوین، بهرهگیری از ســازوبرگ(:تجهیزات) نظامی، ســاخت شــبکهی راههای بازرگانی و پیوندهای فرامنطقــهای با مهمترین نقاط راهبردی(:اســتراتژیک) جهان انجام گرفت. پــس از ایــن روزگار، درونمایهی(مفهوم) دولــت ملــی بــا پیــروزی اشــکانیان بر چنگاندازان(:متجــاوزان) یونانی برای پدید آوردن شناسهی فرهنگی-سیاسی پررنگتر شــد و با شــکلگیری امپراتوری ساسانی، گامهایی در ســوی آمیختگی دین و دولت و بهرهوری از پتانسیل دین برای نگهداشت امنیت ایران برداشــته شد و با تازش تازیان، ایران تا اندازهای شــوند هســتی خود را از دست داد. ســنت، جریان و زندگی فرهنگی ایران پس از فروکش کردن جنگ و درگیریهای میان ایران و تازیان، پا گرفت. چیزی که در مصر، لیبی، مراکش، تونس و دیگر بخشهای مورد چنگاندازی انجام نشــد. تمــدن مصر با آن بزرگی و پیشینهی تاریخی نیرومند، به یکباره فــرو ریخت و امروزه ما مصر را یک کشــور عربی میشناسیم. با فرا رسیدن سدهی سوم مهی(:قمری) و روی کار آمدن دودمانهایی چــون طاهریــان، ســامانیان و صفاریــان، زمینههای پیشرفت و پیدایش شناسهی ملی بار دیگر فراهم شد. پس از فرســایش نیــروی خلفــا و با روی کار آمــدن دودمانهایــی هماننــد آلبویه، زمزمههــای زایش فرهنگ ایران بار دیگر به گوش رسید. با روی کار آمدن این دودمانها، زمینه برای پیدایش یک جریان ایرانی و ملی پدید آمد. آنها نمایندهی بومی خلفا شدند و در نتیجه خلفا نیــروی چندانی در برابر اینان نداشتند. از برآیندهای این ماجرا و رویارویی ایران با تازیان، با پیدایی نخستین سرودههای فارسی از ســوی رودکی سمرقندی و پیدایی شاهنامهی فردوسی است. با توجه به این جســتار و با آگاهی به اینکه کشــور ایــران از دیربــاز دارای جغرافیای آبوهوایی گوناگونی بوده که شــوند پیدایش تیرههای گوناگون نیز شــده اســت، در هر فرازی که توانســته تیرههای گوناگون را در زیــر چتر یکپارچگی و نیروی ملی آورده و بر دشمن پیروز شده است.
چکیده: از اردشیر بابکان یاد شده که: «دین و فرمانروایی برادر یکدیگرند و یکی از دیگری بینیاز نیست. دین شالودهی فرمانروایی است و فرمانروا نگاهبان دین است، هرچه را باید نباشد از میان برود و هرچه نگاهبان نداشته باشد، تباه شود (طبری، :1368 ج .»)671 :1 پیوند دین و دولت در روزگار ساسانیان نه تنها در نوشتارهای پهلوی این روزگار و کتابهای تاریخنگاران دورههای اسالمی بازنمود داشته است، بلکه این مساله در نخستین پایتختهای آنان مانند اردشیرخوره و بیشاپور نیز به خوبی نمایان است. چنانکه در پایتختهای اردشیر و شاپور یکم، نیایشگاههای دینی با کاخهای آنها همسری میکند.
یارینامهها: -1 خراشادی، سرور، 98٣1، پژوهشی بر آثار منسوب به صاحبمنصبان دوره ساسانی با استناد به منابع تاریخی و شواهد باستانشناسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، زاهدان. -2 دینــوری، ابوحنیفــه احمد بــن داود، 46٣1، اخبار الطول، ترجمــهی محمد مهدوی دامغانی، نشــر نی، تهران. ٣- زرینکوب، عبدالحســین، 6٣٣1، دو قرن سکوت، شرکت افست، تهران. -4 طبــری، محمد بن جریر؛ 86٣1، تاریخ الرســل و الملوک، ترجمهی ابوالقاسم پاینده، تهران، نشر اساطیر. -5 گیرشــمن، رومن، 86٣1، ایران از آغاز تا اســام، ترجمــهی محمد معین، شــرکت علمــی و فرهنگی، تهران، چاپ هفتم. -6 مهرآفریــن، رضــا، ٣9٣1، شــهرهای ساســانی، انتشارات سمت، تهران.
(شناسه: )36162