ريشههای ماه و هفته در نوشتههای باستانی
واژهی هفتــه و چگونگــی کاربرد آن در روزگاران باستان چالشی است که بسیاری بر آن دیدگاهها نوشــتهاند. از همهی این نوشــتهها تنها میتوان گمانهزنی کرد که ایرانیان باســتان ماه را بــه چهار هفتهی هفتروزه بخشبنــدی نکرده بلکه برای هر یک از سی روزه ماه نامی ویژه گذاشته بودند. بهســخنیدیگر، واحد «زمان» ماه و روز بود و هر روز با نام ایزد و یا امشاســپندی خوانده و هنگامهی هر رخدادی با آوردن نام ماه و نام روز نشــان داده میشد. مانند روز خورداد از ماه فروردین که زادروز اشو زرتشــت و یا روز تیر از ماه تیر که همان جشــن تیرگان اســت. این گاهشماری را زرتشتیان به کار میگیرند. افزونبراین، زرتشــتیان روزهای ماه را به چهار دســته بخش میکنند که هر کدام از ایــن بخشها با نام خداوند یا اهورامزدا آغاز میشود. نخستین دسته اَمشاسَپندان هستند. دستهی دوم ایزدانیاند که بیشتر نماد نیروهای طبیعی هســتند، مانند: آذر، آب، خور (:خورشید)، ماه و ... . دستههای سوم و چهارم نام ایزدانی است که نمادی مینوی(:روحانی) هســتند، مانند: سروش، رشــن، فروردین، ورهرام، رام و ... . ولی روزهــای این چهار دســته، که ماهی 30 روزه را پدید میآورند، یکســان نیســتند. دو دستهی نخســت هر یک 7 روز و دو دســتهی دوم هر یــک 8 روز دارند. این بخشبندی بــا هفتهی هفــتروز بابلی باستان و گاهشمار کنونی ما یکسان نیست، ولی زرتشــتیان هنوز از آن بهره میبرند. نام روزهای ماه زرتشــتی در یسنای 16 بندهای 3 تا 6 بهروشنی آورده شده است و همهی آنها ستایش میشوند: «دادار اهورامــزدای رایومنــِد َفرهمند را میستاییم. بهمن را میستاییم. اردیبهشت را میســتاییم. شــهریور را میســتاییم. ســپندارمزد نیک را میســتاییم. خورداد را میســتاییم. امــرداد را میســتاییم.» (یسنای61، بند3) «آفریــدگار، اهورامزدا را میســتاییم. آذر اهورامــزدا را میســتاییم. آبهای نیک مزداآفریدهی اَشون را میستاییم. خورشید تیزاسب را میســتاییم. ماه دربردارندهی تخمهی چارپایان را میســتاییم. ستارهی تِشــَتِر رایومنــِد َفرهمند را میســتاییم. گوشــورَوِن نیککنش را میســتاییم.» (یسنای61، بند4) «آفریدگار، اهورامزدا را میســتاییم. مهر فراخ چراگاه را میستاییم. سروش پارسا را میستاییم. رشن راستترین را میستاییم. ِفَرَوشیهای نیک توانای پارسای اََشَونان را میســتاییم. بهــرام اهوراآفریــده را میستاییم. رام بخشــندهی چراگاه خوب را میســتاییم. باد اََشــَون خوبکنش را میستاییم.» (یسنای61، بند5) «آفریدگار، اهورامزدا را میســتاییم. دین نیک مزداپرســتی را میســتاییم. اشــی نیک را میســتاییم. ارشتاد را میستاییم. زمین خوبکنش را میســتاییم. مانتره را میستاییم. انیران جاودان را میستاییم.» (یسنای61، بند6) در ســرودههای «هفتپیکــر» نظامــی گنجوی و ســنایی از نام روزهای هفته و پیوند آن با سیارهها یاد شده است. پیوند نام هــر روز هفته و ســیارهها را میتوان در ســرودههایی از مســعود سعد سلمان، آشکارتر از دیگر سرایندگان، یافت: «یکشنبه است و دارد نسبت به آفتاب دوشنبه است که دارد مزاج ماه ای ماه سهشنبه به مریخ دارد نسب چهارشنبه بُتا نوبِت عطارد راست پنجشنبه به مشتری منسوب آدینه مزاج زهره دارد زحل والی شنبه است ای نگار» بههرروی، پیوندی نزدیک میان روزهای هفته و سیارهها در میان مردمانی که هفته واحد زمانی آنان بوده است دیده میشود. بهترین گواه همنامی روزهای هفته با این سیارهها در بیشتر زبانها اروپایی است: یکشــنبه، روز خورشــید در زبان انگلیســی .6XQGD\ دوشــنبه، روز مــاه در زبــان انگلیســی .0RRQGD\ سهشــنبه، روز مریــخ(VUD0) در زبان فرانســوی .0DUGL چهارشــنبه، روز )0HUFXU\(دراــطع در زبان فرانســوی .0HUFUHGL پنجشــنبه، روز )-XSLWHU(یرتشم در زبان فرانسوی .-HXGL جمعه، روز )9HQXV(هرهز در زبان فرانســوی .9HQGUHGL شــنبه، روز )6DWXUQ(لحز در زبان انگلیسی .6DWXUGD\ ولی نخســتین گواهان پیونــد میان روزهای هفته و سیارهها در ایران را باید در نوشتههای پیروان مانی یافت. مانــی 216( - 277 میــادی) در ایــران باختری(:غربــی)، که بخشــی از میانرودان را در بــر میگرفت، بزرگ شــد و با فرهنگ آسیای باختری، که آمیزهای از فرهنگ بابلی، ســریانی و یونانی بود، آشــنایی کامل داشت. آیین مانی از دید بنیــادی برگرفته از گونهای از دوگانهانــگاری زروانی اســت که با برخی از باورهــای رمزی یهودیـمســیحی در هم آمیخته شده بود. پیروان مانی هفته را در آیین دینی خود نگاه داشتند. بهگمان بســیار نامگذاری شنبه، یکشنبه، ... و آدینــه از پیروان مانی در ایــران وام گرفته شــده بود، چراکه در نوشتههای فارسیمیانه و پارتیمانیای نیز گواههایی دیده میشود. ولی نامگذاری هفته به نام هفت ســیاره (هفتهی ســیارهای) ویژگی نوشــتههای سغدی است. ترکیب شگفتآور گاهشــمار سغدی آن است که نام امشاســپندان و ایزدان را برای روزهای ماه و نام ســیارهها را بــرای روزهای هفته به کار میبردند. نخســتین کســی که از ماهها و روزهای سغدی نام برد ابوریحان بیرونی است. در نوشتارهایی مانند «مرگ مانی» روز مرگ مانــی با نــام روز هفته، روز مــاه و نام ماه و ســاعت مرگ نگاشته شده اســت: «دوشنبه، شهریور روز، شهریور ماه، زمان یازده در استان خوزستان شهرســتان بل البات (گندیشاپور) که پدر روشنایی عروج کرد.» این نوشته نشان میدهد که در نوشــتارهای پیش از اسام از روزهای هفته بهره گرفته میشده است. ذبیــح بهــروز در کتــاب «تقویم نــوروزی شهریاری» مینویســد: «حال باید ببینیم که کلمهی شــنبه که یکــی از اصطاحات قدیم و مهم نجومی اســت و در شش روز هفته به کار میرود چه معنیای دارد و برای چیســت؟ در تقویمهای شمسی قمری نوسردی باستانی ایرانی، که اوایل ســدهی بیســتم میادی در چین کشف شــده، بهجای شنبه «شامپت» به کار رفته اســت و ازاینرو روشن میشود که صورت اصلی و قدیمی شــنبه شــامپت بوده اســت ... شام به معنی شــب ... و «پت»، که شــکل نوتری از «پیتو» است، یعنی میانگاه و مغــز و نیمه اســت ... در تقویمهایی که با ســال و ماه قمــری ارتباطی نــدارد روزهای هفته به ترتیب نام کواکب هفتگانه را دارند: مهر، ماه، بهرام، تیــر، برجیس، ناهید، کیوان. این رســم در هند و غرب معمول بوده ... نام روزهــای هفتــه در عربی از این قرار اســت: یوماالحد، یوماالثنین، یومالثاثاء، یوماالربعاء، یومالخمیس، یومالجمعه، یومالسبت. چنانکه دیده میشــود نام پنج روز از هفته تنها شماره است و چیزی در پیش و یا دنبال شماره نیامده است و روز جمعه و سبت که روز ششم و هفتم هفته باشــند نام مخصوص دارند ... در عبری روزهای هفته مانند عربی با شماره است و تنها اختاف مهمی که دیده میشود این است که روز ششــم هفته نام مخصوص ندارد بلکه آن را به زبان عبری «یوم شش» میگویند و نام روز هفتم «شببث» )6KDEEDWK( است.»
یارینامه: -1 قریب، بدرالزمان. پژوهشهای ایرانی باستان و میانه. تهران، انتشــارات طهوری، 6831،رویههای 941تا .177 -2 کاوه، علیمحمد. گاهشماری و تاریخگذاری از سرآغاز تا سرانجام. تهران، نشر بردار، ،1370 رویهی63. -3 دوستخواه، جلیل. اوســتا. تهران، انتشارات مروارید، ،1389 رویههای 165 و .166 -4 بهــروز، ذبیــح. تقویــم نــوروزی شــهریاری شمسیـقمریـفرســی. تهران، نشر چشمه، ،1387 رویههای 15 تا .18
(شناسه:
)36653