پیشینهی نابودی زیستبومهای نخستین

پیشــینهی تاثیر انسان بر زیستبوم در نخستین زیستگاهها نخستین ردپاهای ویرانگر انسان

تاکنون از خود پرسیدهایم که زیستبوم چیست و در روند تکامل انسان چه نقشی دارد؟ نابودی این زیستگاهها از چه زمانی آغاز میشود و از میان رفتن جانداران گوناگونی که دیگر امروزه نیســتند به چه میزان دردناک است؛ جاندارانی همچون گوزن زرد، یوزپلنگ آســیایی، شیر، تیزشاخهای بزرگ و مهاجر آفریقایی و بسیاری از گونههای دیگر که رو به نابودیاند. در پاســخ باید گفت که زیســتبوم به همهی محیطهایــی که در آنها زندگــی جریان دارد گفته میشود. مجموعهای از انگیزههای فیزیکی بیرونی و جانداران زنده که با هم در کنش هستند زیستبوم را شکل میدهند و بر رشد، نمو و رفتار جانداران اثر میگذارند. اکنون میخواهیم بدانیم که نقش انســانها و چگونگی کارکرد آنها در درازای تاریخ چه بوده است! بخشهای گوناگون ایران و میانرودان (عراق کنونی) مجموعههایی گوناگون از پوشش گیاهی و جانوری دارند که در گذر چند هزار سال گذشته از زندگــی و بهرهوری مردمــان آنجا کارآیی بسیار گرفتهاند. باشــندگی(:حضور) اندکشمار و پراکندهی انســان و نیز طبیعت دستنخورده و پرمایــهی طبیعی ایــران و میــانرودان در روزگار فراپارینهســنگی و نوپارینهسنگی بدین چم(:معنی) اســت که در گذر چندین هزار سال هنوز ترازمندی زیســتبومی برپا بوده است و انسان هنوز آسیب چندانی به زیستبوم پیرامون نزده اســت. ولی در پایان روزگار یخبندان است که برای نخستین بار با باشندگی بیچونوچرای انسان هوشمند (واپسین گونهی تکاملیافتهی انســانی) در میانرودان فرآیند کماوبیش تند و شتابان نبود تعادل زیستبومی و فرسایش منابع طبیعی منطقه آغاز میشود و آشکارا میبینیم که این فرآیند نابودگر تــا به امروز همچنان دنباله دارد. در پایان روزگار یخبندان است که میبینیم برای نخستین بار کســانی در میانرودان جای گرفتهاند کــه توانمندیهای فیزیکی و ذهنی ایشان بیشتر و همچنین روبهرشد بوده است. میانرودان سرزمینی است پربار و سرشار از منابع زیستبومی و داشتههای بومشناختی گوناگون و هرچند از همین زاویهی دید اســت که دورهی پیش از تاریخ میانرودان به درســتی داســتان مردمانی است که خرد خویش را به کار گرفتهاند تا از ثروتهای طبیعی این سرزمین پربار هر روز بیشتر و بیشتر بهره برند. همچنین گوناگونیهای جغرافیایی میانرودان زیســتبومهایی گوناگون را برای جاگیری و بهرهبرداری ساکنان نخســتین آنجا فراهم کرده بــود. هرچند اســناد و دادههایی اندک از دگرگونیهای معیشــتی برپایهی الگوهای گیاهی و جانــوری در سرتاســر میانرودان و خاورنزدیک(:شــرق) دوران پلیستوســین1 دیده شده اســت، ولی دگرگونیهای فراگیر بومی(:اقلیمــی) پــس از دوران یخبندان در شــکلگیری گوناگونیهــای زیســتبومی کارآیی بسیار داشت و برای نمونه، جنگلهای بلوط زاگرس و ســاوانهای2 دشتهای بلند شــمال میانرودان در همین روزگار شــکل گرفتند. در ده هزار ســال گذشته این تاثیرات بومی با روشهای گوناگون بهرهوری انسان از زیســتگاه پیرامونیاش همراه بوده اســت؛ همچون کشــاورزی و یا پرورش رمههای بز و گوسفندهای رام شــده که اینک انسان به آنها میرسید و خوراکشان را میداد. گسترش پاکسازی و هموارسازی جنگلها، بیشــهها و درختزارهــا بــرای پیشبــرد کشــاورزی و دامداری یکــی از نشــانههای آشکار انســان بر زیســتبوم پس از روزگار یخبندان اســت. برآیند سرمایهگذاری بیشتر انســان برای گذران کار و زمان بیشتر برای پیشبرد کشــاورزی و افزایش روزافزون نیاز انسان به کشــت تالش بیشتر انسان برای مدیریت زمینها و بیشترین بهرهوری ممکن از گنجایشهای زیستبومی را در پی داشت. باید گوشــزد کرد که از میان رفتن پوشــش گیاهی نابودی پوشــش جانــوری را به دنبال خواهد داشــت. ازاینرو روند کاهش پوشــش جانوری این ســرزمین به اندازهای تند بود که برخی از گونههای جانوری کامال نابود شدند و امروزه دیگر نیستند. در پی کنشهای انسانی از ده هزار ســال پیش بســیاری از گونههای جانوری کاهش یافته اســت و بســیاری نیز ناچار به ترک سرزمین خود شدند و به جاهایی رفتند که اصالتا زیستگاه طبیعی آنها نیست. و اکنون هم واپسین بازماندگان برای ادامهی زندگی خود در حال گریز از دست شکارچیان تفنگ به دستی هستند که سوار بر خودروهای تندرو پیکاپ آنها را دنبال میکنند. شیر یکی از همین جانورانی است که روزگاری در سراسر میانرودان جوالن میداد و امروز هیچ شیری در اینجا پیدا نمیشود! گمــان میرود که واپســین شــیری که در میانرودان دیده و گزارش شده است، پیش از جنگ جهانی یکم و در جنوب باختری(:غربی) عراق شــکار شده اســت و نیز میگویند که واپســین شــترمرغ میانرودان را نزدیک به ســال 1900 میالدی در بیابان شام شکار و آن را نابود کردهاند. همچنین از ســال 1914 میالی نیز تا به امروز کسی در عراق امروزی تیزشــاخ بزرگ عربی را ندیده است. واپسین گوزن زرد را نیز در ســال 1917 میالدی در زاخو (کردستان عراق) شکار کردهاند و در در آخر گور اسب آســیایی و گاو-گوزن علفزار آفریقایی نخستین نخســتینهاییاند که در میانرودان دیگر ردی از آنها نیست. زندگی انسان بر پوشــش جانوری، گیاهی و زیســتی تاثیری بنیادین و بســیار ماندگار و درازمدت دارد. آغازگاه ایــن تاثیرگذاری نیز به باشندگی نخستین انسانهای هوشمند در پایان دوران یخبندان بازمیگردد و انســان با گذر زمان و پیشرفت یکجانشینی شیوههای گوناگون بهرهبرداری از پیرامون خود، گیاهان و جانــوران را گســترش داد و در پایان روند کاهش پوشش گیاهی کمکم شتاب گرفت و همین شتاب تا به امروز و تا دوران معاصر نیز دنباله داشته است.

چکیده: همه چیز از ســرآغاز پیدایش انســان و پاگذاشتن او به زیستبوم آغاز شــد. از زمانی که انسان توانایی رام کردن گیاهان و جانوران را پیدا کرد نابودی گونههای جانــوری و گیاهی نیز روندی روبهرشــد به خود گرفتند. گســترش پاکسازی و هموارسازی جنگلها، بیشهها و درختزارها برای پیشبرد کشاورزی و دامداری یکی از نمودهای آشــکار انسان بر زیستبوم پس از دوران یخبندان اســت (یعنی زمانی نزدیک به ده هزار سال پیش). برآیند سرمایهگذاری بیشتر انســان برای گذران کار و زمــان بیشتر برای پیشبرد کشــاورزی و افزایش روزافزون نیاز انســان به کشت تالش بیشتر انســان برای مدیریت زمینها و بیشترین بهرهوری ممکن از گنجایشهای زیســتبومی را در پی داشت که در پایان به نابودی بسیاری از گونهها انجامید و همچنان هم ادامه دارد.

پینوشت: -1 پلیستوسن یکی از دورههای زمینشناسی است که از نزدیک به 2/5 میلیون ســال پیش آغاز و تا 12 هزار سال پیش ادامه داشته است. -2 به علفزارهای گرمسیری و نیمهگرمسیری ناحیهی مداری، که بیشتر با درختان و درختچههای پراکنده، بهگونهی تکپایهای یا گروهی، ساوانا گفته میشود. یارینامه: ماتیوز، راجر، ،1393 پیش از تاریخ دیرین بینالنهرین، برگردان بهرام آجرلو، انتشارات دانشگاه هنر تبریز (شناسه: )36662