حماسه و نافرمانی در شاهنامه فردوسی

«حماســه و نافرمانی» (بررسی شاهنامهی فردوسی) نوشتهی دیک دیویس با برگردان ســهراب طاوسی از سوی انتشارات ققنوس چاپ شد. شاهنامه اثری فرهنگی اســت و از دیدگاه گســتردگی تاثیر و جایگاه محوریای که در تاریخ فرهنگ فارســی پس از ســدهی یازدهم میالدی داشــته با هومر در فرهنگ یونان سنجیدنی اســت، همین فراگیری و تا اندازهای ســپندینگی(:تقدس) راه را برای بازگو کردن دیدگاه بیگانگان باز میگذارد. شــاهنامه در زبان فارســی بســیار زود به هوادارانی پرشمار دست پیدا کرد و در روزگار شکوفایی ناگهانی چامه(:شعر) روایی دورهی فارسی میانه جایگاهی ارزنده به دست آورد. «حماسه و نافرمانی» کتابی است در نقد متن و فرامتن شاهنامهی فردوسی و پاسخی است به کسانی مانند ادوارد براون، وان گرونبام و احمد شــاملوی خودمان که شاهنامه را تنها نظــم میدانند. کتاب بــه خواننده میگوید هر جا که بنمایهها(:منابع) دست فردوسی را باز گذاشــتهاند میتوان فرهوشی(:نبوغ) داســتانگویی و ســرایندگی وی را بــه انــدازهی شــگفتآوری دید. بــه ویژه در بخشهای استورهای مانند داستان سیاوش و اسفندیار. کتاب با زبانی ساده و روشن که ویژگی مکتب نقدنویسی انگلیسی است به ســاخت و درونمایهی شاهنامه نگاه کرده و عناصر زیباییشــناختی هنر فردوسی را پیشروی خواننده نهاده اســت و البته هر جا که کاســتیای به گمانش رسیده آن را نیز گفته است. ایــن کتاب در چهار بخــش: -1 آیا نافرمانی هست؟، -2 شــاه و زیردست، -3 پدر و پسر، -4 در چاه افراســیاب، تنظیم شــده اســت. «پرســشگری دربارهی: بهرام گور، مزدک، کاوه»، «خاندان نریمان: ســام، زال، رســتم، نمایی کلی»، «پیران ویســه»، «ساســانیان: اردشیر، انوشــیروان»، «هرمز، بهرام چوبینه و گردیه»، «پرســشگری دربارهی: مهر پدرانه، خشــونت پدرانه»، «ســام و زال»، «رستم و سهراب»، «کاوس و سیاوش»، «گشتاسب و اسفندیار» زیربخشهایی است که نویسنده به آن پرداخته است. «دیویــس» 2۷ ســاله دانشآموخته دانشگاه منچســتر و مدرس دانشگاه اوهایو در آمریکا اســت. او افزون بر فردوســی و شاهنامه روی ســرودههای حافظ و داســتان ســیاوش کار پژوهشی کرده و کتابهایی را در این باره چاپ کرده است. کتاب «حماسه و نافرمانی» در گام نخست کوششی برای شــناخت این است که شاهنامه دربارهی چه سخن میگوید؟ این کتاب زندگی خود را برای نخستین بار در چهارچوب پایاننامهی دکتری نویسنده آغاز کرده است. دیک دیویس، نویســندهی کتــاب، میگوید: «مرســوم اســت که شــاهنامهپژوهان کتاب فردوســی را به سه قسمت تقســیم میکنند: نخســت اســتورهای، دوم افســانهای و سوم تاریخی. من در این کتاب قســمت استورهای و افسانهای را کمابیش به شکل پیوسته و مرتبط با هم انگاشــتهام، به شکل یک بخش و نه دو بخش جداگانه (مرز بین این دو بخش به روشنی مرز بین قسمت افســانهای و تاریخی نیست) و مدام قســمت اول کتاب را که منظورم قسمت استورهای-افســانهای اســت با قسمت دوم آن یعنی قسمت تاریخی مقایسه کردهام. شکاف، اگر بتوانیم این کلمه را برای آن به کار ببریم، تقریبا در زمان اسکندر (الکساندر بزرگ) رخ میدهد. اکنون حدود ســی ســال از نوشــتن "حماسه و نافرمانی، بررســی شــاهنامهی فردوســی" میگــذرد. مانند خیلی چیزها که بعدها نقطهی عطف زندگیمان میشوند این کتاب نیز اتفاقی خلق شــد. من در دههی 0۷ میالدی در ایران انگلیسی و ادبیات انگلیسی تدریس میکردم و زمانی که میخواستم ایران را به مقصد زادگاهم انگلســتان ترک کنم جمعی از دانشــجویانم سخاوتمندانه نسخه نهجلدی شاهنامهی چاپ مسکو را به من یادگاری دادند. من تا آن زمان تنها بخشــی کوچک از کتاب را خوانده بودم و وقتی خودم را دوباره در انگلستان یافتم به پاس قدردانی از دانشــجویانم خواندن نظاممند تمام کتاب را از آغاز جلد اول تا پایان جلد نهم شروع کردم. زمانی که در رشتهی ادبیات فارسی میانه در مقطع دکتری پذیرفته شــدم تصمیم گرفتم که رســالهی دکتریام را دربارهی شــاهنامه بنویســم. ماحصل این رساله، که پس از آن هر از گاهی دستخوش بازنگریهای اساسی و عمیق من شــده، کتابی است که اکنون در دست شما است.» سهراب طاوسی، برگردانندهی کتاب، میگوید: «اهمیت کتاب حماسه و نافرمانی به این دلیل است که شاعر و نویسندهی آن در زیر ظاهر کلمات "پی آواز حقیقت" دویده است. در نگاه پسامدرن او، شاهنامه محصول یک فرامتن سیاسی-تاریخی است و فردوسی، نویسندهای که در این فرامتن نفس میکشد، ناگزیر از آن تاثیر پذیرفته و به حکم حکیم بودنش منتقد جدی زمانهی خود است، اما به دلیل فضای سانســور ناچار بوده که سخن خود را در زیر روایتها و گفتوگوی شخصیتها بیان کند. او محمود غزنوی، ریاکاری عالمان و حتا فقر خود را به نقد کشیده است. نافرمانــی در نگاه اول این کلمه، همانطور که بخشــی از کتاب را بــه خود اختصاص داده، به تمرد خاندان نریمان از پادشــاهان ایران اشــاره دارد که این نافرمانی در شیب مالیمی از اطالعت مطلق سام تا سرپیچی آشــکار فرامرز حرکت کرده است. با وجود این، این کلمه بــه نافرمانی یا ترفندی که فردوســی برای نقد شــاه زمان خود به کار برده نیز اشــاره دارد؛ یعنی فردوسی در زیر الیههای پنهان کتابی که باید مدح شاهان ایرانی باش به نقد گزنده یکی از شاهان این سرزمین یعنی محمود غزنوی پرداخته است. دشواریهایی از این دست در طی ترجمهی کتاب بارها ظرافت رقص و دشواری نیازردن دل دلبر شیرینحرکات را به ذهنم میآورد.» «حماســه و نافرمانــی» در 256 رویــه، شمارگان 88 نسخه و بهای 15 هزار تومان از سوی انتشارات ققنوس چاپ شده است. (شناسه: )36843