واکاوی گورهای عصرآهن فالت ایران

شیوههای خاکسپاری مردگان در استانهای شمال باختری

ســازههای گورهــای باســتانی و الگوهای استقراری از باارزشترین بنمایههای(:منابع) باستانشناســی هســتند و واکاوی شالودهی ســازهها و کارهایــی کــه در گســترههای گورســتانی انجام میشــود، میتواند کمک شایانی در این زمینه به ما کند. در ایــن روزگار نهتنهــا در فات ایران بلکه در بیشتــر بخشهــای باختری(:غربــی) آســیا، مــردگان را در کف خانــه به خاک میســپردند. باور بــه ارواح درگذشــتگان، زندگی پس از مرگ، گذاشــتن اشــیا درون گورها، شکلهای جمعشدهی اسکلت درون گورها و اندود کردن کالبد(:جسد) با ِگل اُخرا ســرخرنگ شــاخصهای بیشتر شیوههای خاکســپاری(:تدفین) مردگان بوده است. به خاک سپردن مردگان در گورستانها و گاهی در گوری بــا ســازههای مهرازی(:معماری) خشتی و سنگی تا آغاز هزارهی نخست پیش از میاد به دو گونه بود: یکی گورستانهای در پیرامون و در پیوند با محل زندگی (در شیوهی یکجانشینی) و دیگری گورستانهای بدون پیوند با محلهــای زندگی (در شــیوههای کــوچروی). گوناگونــی گورســتانهای عصرآهنی بدین گونه اســت: گورهای ساده و چالهای، خرپشــتهای، گورهای خشــتی (با خشــتهای قالبی)، گور با ســاختار مهرازی چلیپایــی، چهارچینــهای، گورهــای دارای دورچین، گورهای خمرهای (ویژهی نوزادان و کودکان)، گورهای مستطیلی و چهارگوش با دیوارههای سنگی (طایی، )1387 و گذاشتن کالبد در خاکستردان (ماسکارال، .)1994 در درازای عصر آهن و (نزدیک به -1450 800 پیــش از میاد) مردمان نیمهی باختری فات ایران مردگان خود را در جایی ویژه که گورســتان نامیده میشد به خاک میسپردند. در این زمینه ناهمگونیهای بســیاری میان هازمانهای(:جوامع) یکجانشــینی (شــهر و روســتا) و کوچنده نبوده است. همزمان با آغاز عصرآهن شــمار گورستانها در بیشتر گســترههای نیمــهی باختری فــات ایران افزایش بســیاری را نشــان میدهــد. این افزایش در گسترههای شمال مرکزی، شمال (گیان) و زاگــرس مرکزی (باختــر ایران) بیش از دیگر جاها بوده اســت. گفتنی است که شیوهی پیدایی و شــرایط علمی چیره بر کاوشهای گورســتانهای عصر آهن ایران گاهی پرسشبرانگیز است. شیوههای کاوش گورســتانها بیشتر برپایهی یافتن اشــیای درون آنهــا بوده و به پرســمانهای فنی و گــردآوری دادههای پیرامــون توجه چندانی نشده است (طائی، )113-114 :1387 . در اینجا به گونهای کوتاه و سودمند به شناسایی شماری از گونههای گورستانهای عصر آهنی به ویژه در شمال باختری ایران میپردازیم.

گورهاییباساختارنعلاسبیشکل

منظــور گورهایــی اســت که با ســاختاری چهارگــوش ولی ســه پهلو در خــاک بکر به گونهای کمابیش آراســته و زاویهدار ســاخته شدهاند. کف، ســقف و کنارههای این گونهی خاکســپاریها دارایمهرازی ویژهای است و از دیــد ســازهای میتوان آن را ســاختاری پیشرفتــه در این دوره دانســت. بدنهی این گورهــا به دو گونه از خشــت و ســنگهای کمابیش یکپارچه ولی نتراشیده ساخته شده است. فضا یا گنجایش کندهشده در این گونهی خاکســپاری وارون گورهای گودالی، ساختار ویژهای دارد و از گونــهی گرد به چهارگوش دگرگون شده اســت. ازاینرو گورهایی با این شیوهی خاکسپاری در گسترههای باستانی تپه دینخواه(دورهی )،مســجدکبودتبریز و تپه حســنلو (دورهی در شمال باختری فات دیده میشوند. گورهایی با ســاختار ســنگی،کمابیش دارای ویژگیهای کلی خاکســپاریهای خشــتی اســت به جز اینکه کف این گورها که اسکلت و اشــیای خاک شــده روی آن جای گرفته، با ریزبینی(:ظرافت) و سن گهایی تخت فرش شده است به ویژه در تپه دینخواه. در گورهای خشتی دینخواه بیشتر، بخش باختری گور بدون دیواره بوده است و کالبد رو به سوی دیوار و گاه مشرف به بخش بدون دیواره یا آســمان جای داشت .) 0XVFDUHOOD, 1966: 190-191(

این گونهی خاکســپاری بیشتر در پیوند با کورگانهای ســکایی بوده و به گونهی کلی دارای ویژگیهای گورهایی با ســاختارهای مهرازی است به جز اینکه بخش باالیی آن دارای سنگچینهای گرد سامانمندی بوده اســت و با اینکه از این گونهی خاکسپاری آثار بســیاری به دســت نیامده ولی توجه به آن از ارزش باالیی برخوردار اســت. میتوان گفــت کــه این گونــهی گورهــا بیشتر با خاکســپاریهای ســکایی که بــه گونهی پشــتههایی برآمده همراه با مهرازی ویژهی خود هســتند، همخوانی دارد و در گرجستان و جنوب روسیه شناســایی شده است. درون مرزهــای ایــران کنونی اینگونــه گورها را میتــوان پیرامون قلعههای عصــر مفرغ و آهن , استانهای اردبیل، آذربایجان خاوری (نیکنامــی و کاظم پــور، )1390 دید که در روستای منطقهی نیر (میان سراب و اردبیل)، قره باغلر مشکینشهر( کامبخش فرد، 1380 : )328 و در شمال شهرستان اهر در منطقهی اوچ هاچــا و آذغان ( تیرانداز، )1390 شــمار بسیاری از آنها شناسایی شدهاند.

گورهاینعلاســبیشکل،گورهاییاستکه باساختاریچهارگوشولیسهپهلودرخاک بکــربهگونهایکمابیشآراســتهوزاوی هدار ساختهشد هاند.کف،ســقفوکنار ههایاین گون هیگورهادارایمهرازیویژهایاســت وازدیدســازهایم یتوانآنراســاختاری پی شرفتهدردورهیآهندانست. گورهایدارایسن گچینمدور

یارینامه در دفتر امرداد در دسترس است. )36862:هسانش(