آيينمانیناسازگارباسپندينگی

پژوهشی در آیین مانی یا مانویت (بخش پایانی)

در سه شمارهی پیش به زندگینامهی این نوآور دینی و چارچوب باورمندی این آیین پرداخته شــد. در این شمارهی و در بخش پایانی، همانند شماره پیشین به چگونگی گســترش و شکســت این آیین پرداخته میشود: آیین مانی تا ســالهای پایانی زندگی او تا ســرزمین اردن گسترده شده بود. توما، حواری مانی، انجیل مانــی را در یهودیه آموزش مــیداد. همچنیــن میدانیم که شــاگردان مانی، یعنی توما، به ســوریه و هرمیاس به مصر فرســتاده شــده بودند. آییــن مانــی از مصــر به شــمال آفریقا و اســپانیا کشــیده شــد و از ســوریه به یونان، ایلیریا، ایتالیا و فرانســه رفته بود. دیوکلســیان فرمانروای روم در سال 297 میالدی فرمــان خود را علیه پیروان مانی گفت. نوشــتارها و نویســندههای پیروان مانی میبایســت به همراه سردستههای فتنهجو سوزانده میشــدند و پیروان آنان نیز باید کشــته میشــدند و دارایی آنها به ســود دولت گرفته میشد. بزرگانی که به این آییــن گرویده بودند در معدنها به بیگاری کشیده شدند و دارایی آنها گرفته شــد. (ویدن گــرن، ،1390 رویهی751) آیین مانی با دشــمنی ســخت کلیسای مسیحی روبهرو شــد، ولی ناتوانی پیروان مانــی در گفتوگو با روحانیان مســیحی کاردان در فلســفه و کالم تــوان نفــوذ را در میــان دانشآموختــگان را کاهش داد. بسیاری شــیفتهی دیدگاه دوگانگی آفرینشــی او شــدند، ولی پیــروان مانی توانایی گســتردن فلســفی آن را نداشتند (همان، رویهی )167 پیروان مانی پیش از آن به سرزمینهای تازی (:عرب زبان) رســیده بودند. میان ســالهای 300-293 عمرو، پشــتیبان تازی (:عرب) پیروان مانی در شهر مرزی حیره در جنــوب میانرودان فرمانروایی میکــرد. پــور (:ابن) رســته جغرافیدان تازی آمــدن مبلغان پیــروان مانی را به مکه از شــهر حیره گزارش کرده است. همچنین پور قتیبه، تاریخنویس، گروهی از قریشیان را مســوول گسترش چنین کفری در آن ســرزمین میداند. پیروان مانی با دشمنی سرسخت عباسیان روبهرو بودند. خشونت و سنگدلی فرمانروایانی چون المهدی و المقتدر نسبت به پیروان مانی به نام اســت (همان، رویهی761). در روزگار ساســانی آیین مانی به ســغد رســیده بود. در نیمههای سدهی هشتم میالدی قبیلهی تــرک اویغور جایگاهی بــاارزش در ســرزمینها چینی داشــت و حتــا در ســال 762 میالدی شــهر بزرگ لویانگ که پایتخت خاوری فرمانروایی بود را گرفت. پس از چیره شدن بر شهر شاهزادهی اویغــوری، به نام بوگوگ خــان 760-780( میالدی) با چند تن از برگزیدگان آیین مانی دیــدار کرد و نهتنها به دین آنها گروید بلکه آن را دین رســمی گسترهی فرمانروایی خود کرد. آیین مانی از ســدهی 11 تا 14 میالدی در ســرزمین چین و بیــش از همه در ایالت فوکین از برتریهایی (:مزایا) بسیار برخوردار بود. بوداییها و بیشتر کنفوسیوســیها آیین مانی را به سختی مردود میشمردند و پس از آن بــزرگان چینی روبهروی آن جای گرفتند. آییــن مانی در این کشــور نیــز همچون در بیشتر کشــورهای دیگر آیین زیرزمینی شد. شکست اویغورها در سدهی نهم پیروان مانی را از داشــتن یک همپیمان سیاسی نیرومند دور کرد(همان، رویهی671). ریشههای آموزههای این بزرگزادهی پارتی بیشتر در آیینهای گنوسی است. دوگانگی آفرینشــی (:ثنویت) مانی میان اصل مجرد خوبی و اصــل مجرد بدی نبــود، بلکه آن دوگانگــی بود میــان روشــنایی و تاریکی کــه او روشــنایی را بــا روح و تاریکی را با ماده یکی میدانســت. مانی مبلغی بســیار تیزهــوش و زیــرک بود و میدانســت که آموزههای آیین گنوسی تنها زمانی میتواند بــه دلخواه و ســلیقهی ایرانی باشــد که با واژهها و زبانزدهــای (:اصطالحات) ایرانی آمیخته شــود. از این رو، او برای هر یک از خدایان و دیوان در ســامانهی پر از خدای خود هــمارزی ایرانی یافــت (زنر، ،1389 رویهی .)313 نوشتههای زرتشتی از بیزاری پیــروان مانــی از کشــاورزی )ZDU]( یاد میکنند و میگویند پیروان مانی از شــخم زدن زمیــن و پرورش چارپایــان خودداری میکردنــد (نیولــی، ،1390 رویــهی .)93 بیگمان بــرای همهی آنان کــه از اقتصاد کشــاورزی گذران زندگــی میکردند یا از آن بهره میبردند آموزهی مانی میبایســت پژواکی همچون کفر و بی ادبی نســبت به سپندینهترین کار یافته باشد (نیولی، ،1390 رویهی .)93 نیولی شکســت پیروان مانی را در ایران برگرفته از بافت و ساخت توانمند سیاســی و عنصرهای تولیدی، همبســتگی نیرومند موبدان ساســانی و بالندگی فرهنگ ملیگرایی ساســانی میداند (نیولی، ،1390 رویههای )97-92

یارینامه: -1 ویدن گرن، گئو؛ مانی و تعلیمات او، برگردان از دکتر نزهت صفای اصفهانی، نشر مرکز 1390 -2 نیولی، گراردو، از زرتشــت تا مانی، برگردان از آرزو رسولی (طالقانی)، تهران: نشر ماهی، 1390 -3 زنر،آر.ســی، طلوع و غروب زرتشتیگری، برگردان از دکتر تیمور قادری، تهران: نشر امیر کبیر، 1389