همه اسب و میدان و چوگان و گوی

چوگان در فرهنگ ایران چه جایگاهی دارد؟ بررسی پروندهی چوگان از آغاز تا ثبت جهانی

چــوگان از یادمانهــای کهــن فرهنگیای اســت که پیشــینهاش با پیشــینه و ادب و هنر ایرانزمین گره خورده اســت. این بازی گروهی پیشــینهای به درازای باســتان را در خود جای داده اســت. چوگان اگرچه در چند ســدهی گذشــته با بیمهری در خاســتگاه نیاکانیاش فراموش شــد ولی ققنوسوار بار دیگر سر از خاکستر فراموشی برآورد و جانی دوباره گرفت. در سالهای گذشته برای نگاشتن (:ثبت) این یادمان از سوی جمهوری آذربایجان گامهایی برداشــته شــد و البته به برآیند (:نتیجه) هم رســید ولی چون نگاشــتن این میراث به نام خاســتگاه راستینش ایران در فهرست جهانی یک خواســتهی ملــی بود با کوشــشهای سازمان میراث فرهنگی و فدراسیون چوگان ســرانجام این کهن یادمان فرهنگی با فرنام (:عنــوان) «چــوگان همراه بــا روایتگری و موسیقی» در دوازدهمین نشست ستاد جهانی کنوانســیون پاســداری از میراث ناملموس یونسکو در کره جنوبی با بیشترین رای به نام ایران نگاشته شد. در همین راســتا با فرهاد نظــری، مدیر کل ثبــت آثار و حفــظ و احیا میــراث معنوی و طبیعی گفت و گویی داشــتهایم که در دنباله میخوانید.

چوگان از کهنترین بازیهای گروهی جهان اســت که بر پایهی ســندها و نوشــتارهای برجایمانــده، خاســتگاه آن ایران اســت و پیشــینهی آن به روزگار ساسانی بازمیگردد. برخی گفتهها پیشــینهی بــازی چوگان را تا زمــان داریوش ســوم پیشتــر بردهاند ولی به هر روی روشــن اســت که پیشینهی این بازی دســتکم بــه روزگار پیش از اســالم بازمیگردد. چوگان بازی پادشاهان، سپهبدان و سپهساالران بوده است. چوگان را میتوان رزمورزی (:مشق رزم) نامید چراکه این بازی ورزیدگیای (:تمرینی) برای آزمودهتر شــدن برای جنگها و رزمها بوده اســت. این بازی ســوارکار و اسب را آماده میکرد تا در میدان نبرد واکنش درســت را از خود نشان بدهند. چوگان نزد ایرانیان همواره ارزش ویژه داشته اســت. به باور مــن هیچیــک از هنرها و یا نمادهای میراث فرهنگی ایــران به اندازهی چــوگان در هنر، ادبیات و صنایع دســتی در درازای پیشینهی ایران بی ایستایی (:بیوقفه) بازتاب نداشته است. بــا نگرش بــه صنایــع دســتی، نگارگری، ادبیات بزمی، رزمــی، عرفانی و حتا مهرازی (:معماری) و شهرســازی میبینیم که چوگان دســتمایهی بســیار خوب و پرتوانی برای بهــرهوری هنرمنــدان ایرانی بــه ویژه در ســرودهها و نوشــتههای فارســی است. در سرودههای فارسی همهی سرایندگان نامآور ایرانی و در سراسر پیشینهی هنر و خنیاگری (:موسیقی) ایران ردپای چوگان دیده میشود. میتوان گفــت چوگان نمود بســیار پررنگ و همهســویهای در شــاخههای فرهنــگ و شهرگرایی (:تمدن) ایران داشته است و بیشتر اندیشــمندان ایرانی از چوگان در هنر و گفتار خود بهره گرفتهاند. دو سال پیش پروندهای از سوی سازمان میراث فرهنگی با نام «چوگان، بازی ســوار بر اسب همراه با روایتگری و موســیقی» فراهم شــد که آمیختــهای از بازی، خنیاگری و روایتگری و از میــراث فرهنگــی ناملموس اســت. این پرونده به یــاری و رایزنی دســتاندرکاران، پژوهشــگران چوگان، انجمنهــای چوگان و چوگانبازان برجســتهای همچــون مهندس حمزه ایلخانیزاده، سرپرســت کانون چوگان کرج، سازمان میراث فرهنگی و همهی کسانی که در گســترش و پشتیبانی چوگان جایگاهی دارند و با نــگارش دکتر رضوانفر، چوگانباز و پژوهشگر سازمان میراث فرهنگی، فراهم و به یونسکو فرستاده شد. بر پایهی فرایند و آییننامهای که دبیرخانهی میراث ناملموس یونســکو دارد پرونده پس از دریافت با ارزیابی اســناد از دید فنی بررسی میشــود. پروندههای فرستادهشــده به این دبیرخانه باید دارای پیشنیازهایی (:ملزوماتی) ماننــد فرتور (:عکس)، فیلــم و گواهیهایی باشــد که در بازبینی نخســت کاستیها به کشــور پیشــنهاددهنده یــادآوری و پس از تکمیل از ســوی کشــورهای هموند (:عضو) ســتاد میراث ناملموس بررســی میشــود. بررســی فنی پروندهها تا یک مــاه پیش از نشســتی که هر ســال در یک کشور برگزار میشــود به برآیند پایانی میرسد و سرنوشت پروندههای ثبتشده، برگرداندهشده و ردشده گفته میشــود. خوشبختانه اشــکال فنی به پروندهی چوگان گرفته نشــد و ارزیابیهای فنی از برآیند مثبت نشان داشت.

پروندهی چوگان چه روندی را برای ثبت جهانی گذراند؟ پرونــدهی کمانچه بــه چهگونهای ثبت جهانی شد؟

امسال دو پروندهی «چوگان، بازی سوار بر اسب همراه با روایتگری و موســیقی» و «هنر ساختن و نواختن کمانچه» بر پایهی فرایندی که پیشتر گفته شــد فراهم و برای بررســی به دبیرخانهی میراث ناملموس فرســتاده شــد. پروندهی هنر ســاختن و نواختن کمانچه همچــون پروندهی چوگان با یاری دستاندرکاران ساخت، آموزش، انتقال هنر نواختن کمانچــه و هازمان (:جامعه) خنیاگری با همکاری خانهی موسیقی، که نهادی دولتی به سرپرســتی دکتر داریــوش میرنیاکان است، آماده شد. این پرونده میان ایران و جمهوری آذربایجان مشــترک و بهگونهی پروندهی چند کشــوری از دید تکنیکی ارزیابی و ثبت جهانی شــد. با ثبت این دو پرونده در شــانزدهم آذرماه 6931خورشــیدی در نشســت کرهجنوبی شمار میراث ناملموس ثبت جهانی شــدهی جمهوری اسالمی ایران به 13 پرونده رسید.