چاتالهویوک؛ بزرگترین ماندگاه روزگار نوسنگی

مهرازی چاتالهویوک تکاملیافتهترین فرهنگ روزگار پیشاتاریخی در خاورمیانه

تپهی باستانی چاتالهویوک در 32 کیلومتری جنوب خاوری (:شــرقی) شــهر قونیه و 11 کیلومتــری جنوب چومرا اســت. این تپه در پیرامون سرزمینهای پرباری است که آب آن از رودخانهی چارشامباچای (چهارشنبهچای)، که از کوههای توروس سرچشــمه میگیرد، فراهم میشــود. گســتردگی ایــن تپه 32 هکتاراســت؛ از ایــن رو، تپــهی باســتانی چاتالهویوک بزرگترین ماندگاه (:اســتقرار) روزگار نوسنگی است که تاکنون در خاورمیانه شناخته شده اســت. «اویوز آریک» در سال 1951 میــالدی در تپــهی چاتالهویــوک کاوشهای باستانشناسی انجام داد. سپس، این کاوشهــا در ســال 1961 میالدی به سرپرســتی «مالرت» فرنشین (:رییس) بنیاد باستانشناسی انگلستان دنبال شد. یکی از ارزشــمندترین راینهــای (:دالیل) گزینش چاتالهویــوک برای کاوش این بود کــه گمان میرفــت اینجا بتوانــد چگونگی شــکاف فرهنگ مردمانش را پر کند. از این رو، با نگرش به ارزشــمندی آشــکار دشت رســوبی و پهناور قونیه و یافتههای باستانی چاتالهویوک، که از دید فرهنگی ویژگیهای خاص دارد، میتوان اینجا را به عنوان یکی از پیشرفتهترین ماندگاههای روزگار نوسنگی در جهان باستان بازشناخت.

چون سنگ در دشتهای رسوبی قونیه یافت نمیشــد، در پی خانهها در روزگار نوســنگی 8( هزار ســال پیش) به جای سنگ از شش ردیف خشــت بهره بردهاند کــه در کنار هم جای میگرفتهاند. دیوارها نیز از خشــت بوده که به گونهی قالبی و در اندازههای گوناگون درست میشده است. بامهای خانهها بیشتر با تیر چوبی ســاخته شده که روی آن با حصیر، نی و سپس رویهای کلفت از کاهگل پوشیده میشــد و از این رو از رخنــهی (:نفوذ) باران و نــم بــه درون خانهها جلوگیری میشــده اســت. آشــکارترین و شــگفتانگیزترین ویژگی ســازههای چاتالهویــوک (خانهها و نیایشــگاهها) نداشــتن در و پنجره است؛ به همین راین (:دلیل) رفتوآمد بیشتر با نردبان چوبی که یک سوی آن به دیوار جنوبی تکیه داده میشــد و سوی دیگر آن در سوراخی در بام خانههــا جای میگرفت انجام میشــده اســت. شــیوهی کاربرد نردبان را میتوان از برجایماندهی چوبی که روی دیوارها هست دریافــت. همچنین برای اینکــه دود تنور و اجاق بتواند به خوبی از آشــپزخانه بیرون رود بیشتر تنور و اجاق را در دنبالهی دیوار جنوبی میساختهاند. از آشــکارترین راینهــای (:دالیــل) چنیــن کارکــردی در مهــرازی (:معماری) چاتالهویــوک (نبــود در و پنجــره) در روزگار نوسنگی پرســمان (:مسالهی) تازش دشــمنان اســت. مهــرازان چاتالهویوک در روزگار نوســنگی برای ســاخت خانهی خود با مشکلهای بســیاری روبهرو بودند؛ مانند ایجاد ســامانهی پدافنــدی (:دفاعی)، ایجاد پیونــدی میان بخشهــای گوناگون خانههــا، بهــرهوری از اتاقهای چهارگوش و روشــنایی کافی برای ســازهها به ویژه در بخشهای پایینتر. ســاکنان چاتالهویوک مشــکل پدافند از خود را در برابر دشمنان و جانوران درنده با نســاختن در و پنجره برای خانههایشــان حل میکردند. به همین راین (:دلیل) رفــت و آمد بــه درون خانهها تنها از راه ورودیهایی انجام میشــد که در بام اتاقها ساخته شده بود. از دیگر ویژگیهای مهــرازی چاتالهویوک انبارهای کوچکی اســت کــه برای نگهداری مواد خوراکی همانند دانهی گیاهان ســاخته شــده بود. برخی از آنهــا همانند چالههایی بودند که نزدیک به یــک متر ژرفنا (:عمق) داشتند و بر پایهی تنورهای یافتشده در هر خانه میتوان گفت که هر خانواده به گونهی جداگانه برای خود نان میپخته است.

در روزگار نوســنگی مردمــان چاتالهویوک کالبــد مردگان خــود را زیر ســکوهایی در خانههــا، نیایشــگاهها و همچنیــن زیر کف اتاقهــای معمولی به خاک میســپردهاند و هیچگونه نشــانهای از خاکسپاری در انبارها، حیاطها و جاهای بیرون از ماندگاهشان دیده نشــده است. پیچیدن مرده در پارچه و چرم و بســتن آن با بندهای پارچهای یا تسمههای چرمی نیز باب بود.

دادههــای (:اطالعــات) در دســت دربارهی صنعــت بافندگــی چاتالهویوک بســیارند؛ آفرینههــای (:آثار) برجایمانــده از پارچهی روی گل، برجایماندهی ســوختهای از سبد و حصیر، نگارههای دیواری که ایزدبانوهایی را در رنگهــا و جامههای گوناگون و مردان را را در پوشــاکی لنگمانند نشــان میدهد، جامههــای تندیسها، تکههای بســیاری از پارچههای بافتهشــده، نمد، ریسمان و الیاف گیاهی بافتهشــده همــه نشــان از صنعت بافندگی در اینجا است. مردمان چاتالهویوک افزون بر پوشــاکهای بافتهشــده از پوست جانوران و خز نیــز بهره میبردند. همانگونه کــه در نگارههای دیــواری و روی برخی از تندیســکها روشن است، بهرهوری از پوست پلنگ همانند امروز مد بوده است. نگارههای دیواری گویــای آناند که مردم از کاله بهره میبردند و کمربندهایی از چرم داشتهاند.

شیوههای خاکسپاری در چاتالهویوک صنعت بافندگی نگارههای دیواری

از آغــاز بــودن انســان در چاتالهویوک تا ویرانــی آن نگارگری در آنجا بــاب بود. در چاتالهویوک گســترهی بزرگــی از رنگها بهره برده میشــد؛ برای نمونه اکســیدهای آهن (ِگل اُخرای سرخ، قهوهای و زرد)، اکسید جیوه (سولفور طبیعی سرخ جیوه برای رنگ ســرخ سیر)، ســنگ کانســار (الجورد، آبی روشــن و سبز) و بسیاری از رنگهای دیگر. یکــی از ارزشــمندترین نگارههای دیواری چاتالهویوک کشــیدن نمای ســاختمانها و چشــماندازها بــود؛ همانند فــوران کوه آتشفشــان، شــهر، گورهــا و شــیوههای خاکســپاری مردگان کــه در یکی از آنها کالبدهــا را بر بــاالی کوهها گذاشــتهاند و کرکسها گوشت آنها را میخورند و آنها استخوانها را گردآوری و به خاک میسپرند.