رگههای اندیشهی توتمی مردمان ایرانی در شاهنامه

توتمیسم یکی از باورهای انسان آغازین پیش از رســیدن به دوران دین اســت. بســیاری از دانشمندان توتمیســم را گام بایسته و همگانی تکامل هازمان (:جامعه) بشری میدانند. اگرچه نمیتوان بیهیچگمانی بودن توتمیســم را در همه ی تیرههای نخستین جستوجو کرد. دانشمندان توتمیسم را یکی از گامهای پیشرفت جمعیتهای بشــری میدانند کــه در برخی از ملتها به گونهی باور به جانور یا گیاه و به ندرت شیای دیده شــده است. پنداشتن این توتم در جایگاه نیای قبیله، کانــون زندگی مردمان آن برشمرده می شود. هرچند انســان روزگار کنونی کوشش در انکار این باورهــا دارد و آنها را چیــزی جز خرافه نمیداند، اما نهاییترین و ژرفترین الیههای ذهنی او زیرساختی اســت که از کهنالگوی استوره، ریشه گرفته است. با پیگیری نشانهی این اندیشه در داستانهای شاهنامه، واپســین رگههای اندیشهی توتمی مردمان ایرانی را در این یادمان (:اثر) میبینیم. دو نشــان مهم، ما را به این برداشت رهنمون میشــود. نخستین آنها در شیوهی نامگذاری چهرادها دیده میشود. نشانهی دیگر این اندیشهی توتمی را میتوانیم در نــگارهی درفشهــا بیابیم. هــر خاندان و دودمان، نقش و نگار ویژهای برای درفش خود بــر میگزیند به گونهای کــه از نیای پدری و گاهی از نیای مادری به او رسیده بود. به میراث رسیدن از نسل مادری به شکل اژدها را در نگارهی درفش رستم، پهلوان نامدار ایرانی میتوان دیــد. هر چند اژدها در بــاور ایرانیان موجودی اهریمنی بهشــمار می آمده است، اما نگارهی درفش رســتم به گونهای پیوند با نام ضحاک و با آوای فارسی اژیدهاک، در جایگاه نیای مادری او دارد. از ســوی دیگر، این نگاره از رستم به فرزندش فرامــرز میرســد. در گزارشهای شــاهنامه، نگارهی اژدها بر درفش فرامرز نیز دیده میشود. با نگاه به باورهای توتمی گذشــتگان، شــوند (:علت) گزینش این نگارههــا را میتوانیم به دو دسته بخش کنیم: نخست، ترس و دهشت (:وحشت) از عنصرهای هســتی و جانوران آن؛ مانند «شیر، گرگ، ببر و .»... دوم، نیازمندی آدم نخستین به جانوران و عنصرهای هستی سودمند چون «گاو، اسب، خورشید و ماه». نگارهی خورشــید و ماه که بــر درفشها دیده میشود؛ با دو ایزد باستانی با شیر و گاو در پیوند بودهاند. شــیر، نماد آفرینش آتشین و آسمانی با خورشید جفتی دارد و گاو، این نماد آفرینش خاکی و زمینــی با ماه پیوند دارد. به این روی، باورهای ایرانیــان، در گذر از پیچ و خم، زمان همســو با نگارههــا و نامهای آنــان در روزگار پهلوانی به روزگار سپسین ساسانی برده می شوند. گاو، اسب، درفش، خورشید، شیر، اژدها، گراز، گرگ، فیل، ببر، پلنگ، آهو، غرم از توتمهای مهم و آشکار در شاهنامه هستند. برای نمونه، نام گاو در خاندان فریدون به شــکل موروثی دیده میشود و نام اسب نیز در نامهای شاهان و پهلوانان ایرانی مانند گشتاســب، لهراسب، جاماسب و ... فراوان است. وارسی توتم در گزارشهای شاهنامهی فردوسی از موردهایی است که اندک به آن پرداخته شده، شاید به شوند آن که بنمایههای این زمینه بسیار کم بوده است. بنابراین در این چکیده، کوتاه به این مهم پرداختهایم، اما کوشش بر این است که در آینده، گسترده در این زمینه پژوهش شود.