آیا کاخهای شاهنامه دگرگون شدهاند!؟

در بسیاری از گزارشهای شاهنامهی فردوسی از باغ، کاخ، شهر، ایوان و شارسان یاد شده که سیمای نخســتین آنها در گذر زمان و دوران چندهزارساله دگرگون شده است. این عناصر از درونمایه و مفهوم نخستین خود به شوندها (:دالیل) و عواملی که پرداختن به آن در مجال این گفتار نیســت فاصله گرفته یا بــا حفظ پارهای از جزییــات، چم (:معنای) کارکــردی و مفهومی آن رنــگ باخته، ولی هنوز نشــانههایی از جلوههای نخســتین آن برجا است. به یاری پارهای از گزارشها در تاریخ باستان و ادبیات ایرانی میتوان چهرهای از مفهوم شهر یا باغ را در ایران در دوران آغازین پیدایش آن در ذهن پنداشت. یکــی از یارینامههــای بنیادیــن ایرانی که میتوان از آن به پیدایش باغ و چهره نخستین یا نزدیک به آن دســت پیــدا کرد، گفتارهای حکیم فردوسی در شــاهنامه او است. هرچند در این نامــهی نامور پــارهای از رویدادها با جزییات تمام گفته شده و خواننده خود را میان کارزار میبیند، در بســیاری از جایها دوران درازی را کوتاه و یا در پوششی نهان داشته که پژوهندگان باید آن را از درون، به بیرون آورند و آشکار سازند. ناگفته نماند که گفتار فرزانهی توس روشن است و سینۀ سینا میخواهد.

ویژگیهای مهرازی (:معماری) ایران

دربــاره ی برخی از ویژگیهای مهرازی ایران نیز ، نکتهها و دانســتنیهای ارزشــمندی در شــاهنامه وجود دارد. برای نمونه، میتوان از باغ مزار که گونهای از گونههای مزار به شمار مــی یابد، یاد کرد. باغ مزارهای در دســترس در کشور، کمابیش به روزگار پس از ایلخانان وابســتگی دارند که گویا هیچ کدام از آنها با طرح نخســتین پدید نیامده است، بلکه طرح کنونی آنها در گذر زمان پیدایی گرفته است. بر پایهی یادی که در بخشــی از شاهنامه به گونهای از باغ مزار شــده است، میتوان گفت که شاید پیشینهی این گونه سازهها به پیش از اسالم نیز برسد: بباغ اندرون دخمه ای ساختند سرش را به ابر اندر انداختند برابر نهادند زرین دو تخت بدان خوابگه شد گو نیکبخت در جای دیگر، از طرح گونهای باغ یاد شده است که آبگیری در میان آن جای داشت. همچنین از کاخهای درون باغ یا به بخش اندرونی یا حرم، یادهایی شده است. افزونبر آن، در وصف پادشــاهان اشکانی آمده است: یکی کاخ بود اردوان را بلند به کاخ اندرون بندهای ارجمند

ویژگیهای ایوان به گزارش شاهنامه

گونهی دیگری از ایوانهــا، ایوان درون برخی از کاخهای دیوانی است که در کنار میدان حکومتی یا همگانی حکومتی جای داشــت، مانند نمونهای که در میدان امام در اصفهان وجود دارد. بررسی شاهنامهی فردوسی نشان میدهد که به گویا، همین الگــو یا الگویی نزدیک بــه آن در برخی از شــهرهای برجســتهی روزگار باستان نیز بوده اســت. در چند جای شاهنامه از نزدیکی فضای ایوان یا کاخ بلند و میدان یاد شده است. ز ایوان و میدان و کاخ بلند ز پالیز و از گلشن ارجمند بیاراست شهری بسان بهشت به هامون گل و سنبل و الله کشت