نگاهی به ریشـهشناسی نام اران (آلبانیـا)
آلبانیا یا اران که در نوشتههای کهن تاریخی با ریختهای گوناگونی چــون آلبانیا، آریانیا، رانــی، َرنــی، َرن، اَلوانک، الــوان و ... آمده است، یکی از ایالتهای تاریخی-جغرافیایی سرزمین قفقاز جنوبی بوده است که همواره از آن چونان سرزمینی ایرانی در شمال رود ارس یاد کردهاند، هرچند دربارهی مرزهای اران در شمال رود ارس، ســخنهای فراوانی وجود دارد و ایــن مرزها نیز در گــذر تاریخ همواره در حال دگرگونی بودهاند. ریشــهی نام آلبانیا (اران) چندان روشــن نیست و گمانهزنیهای بسیاری دربارهی ریشــهی نام این سرزمین گفته شده است. برخی از تاریخنگاران ارمنی، گرجی و مســلمان، مانند جوانشیر قراباغی، از گزارشهای سامی یاد کردهاند، و از «اران»، نامی که از نوادگان نوح پیغمبر بوده اســت، نام میبرنــد؛ البته چنین گزارشهایی چندان پذیرفته نیستند. با این همه، سرزمین آلبانیا و آلبانها در جهان باستان شناخته شده بودند و برخی از تاریخنگاران یونانی سدهی سوم پیش از میالد به آلبانیا و آلبانها اشــاره داشتهاند. بارتولد باور دارد که در دورههای پسین است که یونانیها نام آلبانیا را به گونهی «آریانیه» درآوردند. برخی کوشــیدهاند تا برای نام اران ریشهای ایرانی شناسایی کنند، که البته دور از ذهن نیست و به گمان بسیار نیز چنین است. در این باره نباید حضور ایرانیان شــمالی، به ویژه ایرانیان شمال قفقاز را در این سرزمینها فراموش کرد. دیگرگواه بازگوکنندهی درستی نام اران برای سرزمینهای شمالی رود ارس، وجود سرزمین مرزباننشــینی اران در ایران پیش از اســالم اســت. مرزبان این سرزمین پاژنام «ارانشاه» را داشت. با وجود سخنهای بســیار دربارهی نام اران، نام آذربایجان هرگز بــرای این ســرزمین کاربرد نداشــت و تنها در روزگار فرمانروایــی مســاوات -خ.1297( )م.1918 بود که نام آذربایجان برای نخستین بار برای سرزمین اران جعل شد. تاریخنگاران باســتان همچون اســترابون و دیگران این ســرزمین را آلبانیا، ارمنیان آلوانک و آغوانک و ایرانیان اران مینامیدند. در روزگار اسالمی
و در نوشــتههای تازی، این نام به گونههای الــران و اران آمده اســت. اران نامی بود که در روزگار اسالمی به سرزمین میان رودهای ُکــر و اَرس در قفقاز گفته میشــده اســت. شــایان نگرش است که همواره عنصر ایرانی و فرهنگ ایرانی، در ســرزمین اران نمودی سرشار و پررنگ داشته است و امروزه نیز این نمود در زمینههای گوناگون زندگی اجتماعی مردمان اران دیده میشود.