درسهاییازقراردادهاینفتیبینالمللی
شـــده اســـت، براســـاس اعـــالم منابـــع اروپایـــی و امریکایـــی و ســـازمان انرژی جهانـــی در مجموع ذخایر تأیید شـــده این دریا شامل حدود 50 میلیارد بشکه نفت و حدود 0۶2تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی است.
قزاقســـتان با بیشـــترین ســـاحل در دریـــای خـــزر (حـــدود 00۶۱کیلومتـــر) بیشـــترین ذخایـــر نفتـــی را در مقایســـه با ترکمنســـتان و آذربایجـــان در اختیار
از آنجـــا که روســـیه بـــا 5۹۶کیلومتر ساحل خزری دارای یکی از بزرگترین صنایـــع نفـــت و گاز جهـــان در مناطق غیرخزری اســـت، عالقه ای نســـبت به اســـتخراج نفـــت و گاز از منابـــع خزری خود نشـــان نداده اســـت. البته روسیه با اختصـــاص حـــدود 3۱الـــی 4۱درصد از تولید جهانـــی نفت بهخود، بزرگترین تولیدکننـــده نفـــت در جهان محســـوب میشـــود. اما آذربایجـــان 00۶ کیلومتر ســـاحل در دریـــای خـــزر دارد و نفـــت عامـــل اصلی در تدوین اســـتراتژیهای اقتصـــادی و سیاســـت خارجـــیاش محســـوب میشـــود. اخیـــراً این کشـــور بیخ گـــوش ایران قـــرارداد نفتی خود را برای توســـعه میادیـــن «آذری- چراغگونشلی» با ٦ کشـــور دیگر تمدید کرده اســـت. این قرارداد بزرگترین قرارداد نفتـــی جمهـــوری آذربایجان اســـت که هم اکنون به تنهایی هفت برابر مجموع بیست ســـال بعد از نخستین برداشت نفت از میادین آذری-چراغ-گونشـــلی، کنسرســـیومی از شرکتهای خارجی بـــه رهبری بریتیـــش پترولیوم (بی پـــی)، روز پنجشنبه 23 شهریور ماه، قرارداد جدیدی برای توسعه این بلوک نفتی در دریای خزر امضا کرد.
تـــا کنـــون بـــا صـــرف 33 میلیـــارد دالر، حـــدود 430 میلیون تن نفت و 43۱ میلیارد متر مکعب گاز از این میدان تولید شده است.
طبق قرارداد جدید، 40 میلیارد دالر سرمایهگذاری جدیـــد در ایـــن پروژه انجـــام و تا ســـال 2050 به میزان حدود0۷5 میلیون تن نفت دیگر به همراه05۱ میلیارد متر مکعب گاز تولید خواهد شد. آذربایجان هماکنون از این بلوک، به همراه میدان گازی شـــاه دنیز ســـاالنه ۹3 میلیـــون تـــن نفـــت و ۸۱ میلیارد متـــر مکعب گاز تجـــاری تولید میکند که این رقـــم ۷ برابر مجموع کل تولید نفت کشورهای دیگر ساحلی دریای خزر است.
در حال حاضر تنها ایران از ذخایر نفت و گاز این دریا تولید نمیکند، اما این کشـــور در سالهای 0002-۹۹۹۱ به همراه کنسرسیومی متشکل از چند شرکت خارجی و شـــرکت نفت خـــزر، مطالعاتـــی بر آب هـــای تحت مالکیت خود انجام داد و سال 20۱2 نیز حفاریها منجر به اکتشـــاف میدان سردار جنگل شـــد که فعالً توسعه آن در دســـتور کار نیست. البته کشورهای دیگر ساحلی خزر نیز بیکار ننشستهاند. قزاقستان سال گذشته تولید نفـــت و گاز از بزرگترین میدان نفتی خزر (کاشـــاغان) را کـــه ارزش پـــروژه 50 میلیارد دالر اســـت، آغـــاز کرد. ترکمنستان و روسیه نیز فعالیت های خود در این دریا را توســـعه میدهند. البته بلوکهای ایـــران، به غیر از چند منطقه مورد مناقشه، در آبهای ایران واقع شده و با کشورهای همسایه مشترک نیستند. به عبارتی، ایران نگرانی از تولید نفت و گاز کشورهای دیگر حوزه دریای خزر در آبهای ســـرزمینی خود ندارد، چرا که تأثیری بر ذخایر نفت و گاز ایران در خزر نخواهد داشـــت اما از
دیگر کشورهای ساحلی، نفت از دریای خزر تولید میکند.
در ایـــن بـــاره روبرت دادلـــی رئیس شـــرکت بریتیـــش پترولیـــوم پیمانـــکار طرح توســـعه میادین نفتـــی «آذری – چراغ- گونشـــلی» نیز اعالم کرده است: برنامهریزی شـــده اســـت در 32 ســـال آینـــده بیـــش از 40 میلیـــارد دالر بـــرای توسعه این میادین نفتی سرمایه گذاری شود. قرارداد توســـعه میدانهای نفتی قافله عقب ماندن ایران مشکلی است که هم از لحاظ سیاسی و هم اقتصادی مورد توجه مقامات ایرانی قرار دارد. اما موضوع مهـــم در پروژههای دریایی خزر، نیاز به دهها میلیارد دالر ســـرمایهگذاری در میادین است. هزینه تولید نفت در خزر 5 تا هشت برابر هزینه تولید در میادین خشکی ایران است. برای نمونه تنها فاز دوم میدان شاه دنیز که ســـاالنه ۶۱ میلیارد متر مکعب گاز تولید خواهد کرد، به همراه خط لوله 3500 کیلومتری بـــرای انتقال گاز به ترکیـــه و اروپا، نزدیـــک 40 میلیارد دالر هزینه داشـــته است. این پروژه نیز با کنسرسیومی متشـــکل از شـــرکتهای خارجی به رهبـــری «بی پی» انجـــام میشـــود و در مراحل راهاندازی اســـت. فاز اول آن 0۱ ســـال پیـــش راهاندازی شـــد و هماکنون ســـاالنه 0۱ میلیـــارد متر مکعب تولید گاز دارد که بخش عمده آن راهی گرجســـتان و ترکیه میشـــود. ایران نیز در این پروژه سهمی 0۱ درصدی دارد.
با نگاهی به فهرســـت شـــرکتهای ســـهامدار این پروژهها، مانند بیپی، استات اویل نروژ، اینپکس ژاپن و غیره مشـــاهده میشـــود که این شرکتها مشکلی با ایران برای همکاری ندارند و چه بسا فقط شرکتهای امریکایی که ســـهمی اندک در پروژهها دارند، مایل به همکاری با ایران نباشند.
از طرفی برای توسعه میادین آذربایجان تجهیزاتی مانند ســـکوی حفاری نسل ششـــم (که اخیراً به ارزش بیشازیکمیلیاردیوروافتتاحشد)،بههمراهبارجهای عظیم، کشـــتیهای نصب خطوط لوله در بستر دریا و غیره به خدمت گرفته شده که میتواند در آینده برای توسعه بخش ایرانی دریای خزر نیز مورد استفاده قرار گیـــرد (کما اینکه تجهیـــزات آذربایجان برای توســـعه میادین همه کشـــورهای ســـاحلی خزر اســـتفاده شده است). جمهوری آذربایجان یک بار در دوران اتحادیه جماهیر شوروی و بار دیگر در دهه 0۹ میالدی عملیات لرزهنگاری در آبهای ایـــران انجام داد. خود ایران نیز
«آذری- چراغ-گونشلی» بین جمهوری آذربایجـــان و شـــرکتهای «بریتیـــش پترولیوم انگلیس»، «ســـوکار جمهوری آذربایجان»، «شورون امریکا»، «استات اویل نـــروژ»، «اینپکس و ایتوچی ژاپن» و «تپـــاو ترکیه» بـــا پیمانکاری شـــرکت «بریتیش پترولیوم» تمدید شده است. الهام شبان، مدیر مرکز مطالعات نفت خزر، از کشـــور آذربایجان میگوید، هم اکنـــون آذربایجـــان ســـاالنه ۹3 میلیون هماکنون دو ســـکوی حفاری به ترکمنستان اجاره داده و ســـکوی امیر کبیر نیز در حال تعمیر در سواحل ایران است که میتواند برای پروژه خزر (از جمله بلوک های خود ایران) مورد استفاده قرار گیرد.
اما نکته مهم در توســـعه بخش ایرانی دریای خزر موضوع امنیـــت ســـرمایهگذاری و چالشهای داخلی اســـت. تقریباً همه قراردادهای منعقدشده در دریای خزر از نوع مشارکت در تولید است که بر اساس قوانین ایران این نوع قراردادها مجاز نیست.
قراردادهایجدیدنفتیایران(موسومبه CPI)هنوز پس از دو ســـال از معرفی کلیات آن، با مخالفتهای شـــدیدی در داخل مواجه شد و نهایتاً مشخص شد که این مخالفتها عموماً جنبه سیاسی داشته است، (نه حقوقی و تکنیکـــی). این مخالفتها در نهایت وقت و انرژی و سرمایه زیادی را از ایران گرفت.
طی این دو ســـال که دولت ایـــران درگیر قانعکردن مخالفانقراردادمدلجدیدنفتیبود،وضعیتآشفته شـــرکتهای نفتی جهـــان، عمالً ســـرمایهگذاریهای جهانی انـــرژی را بیش از 20 درصد کاهش داده و حتی در قرارداد جدید بلوک آذری-چراغ-گونشلی نیز سهم همه شرکتهای خارجی نسبت به قرارداد سال 4۹۹۱ کاهش یافته ولی سهم شرکت نفت آذربایجان بیش از دو برابر شده اســـت. یعنی شرکتهای خارجی تا حد ممکن خواســـتار کاهش میزان سرمایهگذاری هستند؛ حتی در میادینی که 20 ســـال از آن سود برده و عمالً با تمامی جنبههای فنی و توسعهای آن آشنا هستند.
مثـــال دوم، قرارداد جدید شـــرکت توتال فرانســـه با آذربایجان برای توســـعه میدان آبشـــرون اســـت که عملیات حفاری آن از ماه جاری آغاز میشود. قبالً قرار بود، تولید این میدان ساالنه 5 میلیارد متر مکعب گاز باشـــد، اما توتال با کوچک کردن بسته سرمایهگذاری، فعالً فـــاز اول این پروژه را بـــرای تولید 5.۱ میلیارد متر مکعب گاز توسعه میدهد.
تن نفـــت و ۸۱ میلیـــارد مترمکعب گاز تجاری از دریای خزر تولید میکند.
بـــه گفتـــه شـــبان، ترکمنســـتان 5،2 میلیـــون تـــن نفـــت و ٥،٥ میلیـــارد مترمکعـــب گاز، قزاقســـتان نیـــز یـــک میلیـــون تـــن نفـــت و نیـــم میلیـــارد مترمکعـــب گاز از دریـــای خـــزر تولیـــد میکنـــد؛ آن هم با کمک شـــرکتهای خارجـــی و بـــزودی این ارقام بـــا اجرای طرحهـــای توســـعه جدیـــد بیشـــتر نیز
خواهد شـــد؛ تولیداتی که به کشـــورهای ترکیه و اروپایی صادر میشود.
به نظر میرسد که با توجه به تجربه آذربایجـــان ایران باید تالش بیشـــتری برای افزایش ســـهم خود از منابع نفتی و گازی خـــزر انجام دهـــد و این موضوع نه به ســـبک آذربایجان بلکـــه با اجرای قراردادهـــای جدیـــد نفتـــی و جـــذب سرمایه و تکنولوژی شرکتهای خارجی ممکن خواهد شد.