داستان جابهجایی نسخ خطی کتابخانه ملی در زمان جنگ

هشــتاد و ســومین کنگره جهانی ایفال در شهر ورتسالو لهســتان از 28 مرداد تا 5 شــهریور، با حضور نمایندگانی از ســازمان اســناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد. ایفال فدراسیون انجمنهای کتابداری و اطالعرسانی است که هر سال با گردهمایی بیش از سه هزار کتابدار از سراسر جهان کنگره ساالنهاش را برگزار میکند.

پریســا پاســیار، ارائــه دهنــده مقالــه بــا عنــوان «کتابخانــه ملی ایــران در بحبوحه جنگ شــهرها» در گفتوگو با «ایران» گفت: کمیتههای تخصصی مختلفی در ایفال وجود دارد که افراد از سراسر جهان عضو آن هستد. امسال از کتابخانه ملی 5 مقاله بهصورت شفاهی ارائه شد.

او درباره مقاله خود گفت: موضوع امســال نشســت تاریخ کتابخانهها در کنگره جهانی ایفال درباره «کتابخانهها در زمان بحران» بود. مقاله بنده یک مطالعه تاریخی درباره انتقال نســخههای خطی و منابع نادر کتابخانه ملی از ساختمان سی تیر به مخزن اسکناس بانک مرکزی بود.

پاســیار دربــاره اســتقبال شــرکتکنندگان از مقــاالت ایرانــی گفــت: ســه مقالــهای کــه پیــش از ارائــه بنده ارائه شــد، تخریــب منابــع و کتابخانهها در شــرایط جنــگ یا اوضاع نابســامان سیاســی را مطــرح میکــرد، در حالی که موضوع مقاله ما به نوعی عملیات نجات بود.

او درباره روند شکلگیری ایده این مقاله گفت: در آخرین سالی که خانم پوری ســلطانی در قید حیات بود، عالوه بر بزرگداشــتی که در کتابخانه ملی برگزار شــد، در شــبهای بخارا هم مراســمی برای ایشــان گرفته شــد که در آن مراســم فیلم مســتندی با عنوان «برای کتاب هایم» بــه کارگردانی رضا حائــری پخــش شــد. در این فیلم که داســتان آن یــک روز از زندگی زنده یاد خانــم ســلطانی در کتابخانــه ملی بود، بــه جابهجایی نســخههای خطی به بانک مرکزی در زمان جنگ اشارهای شد.

پاســیار ادامه داد: این اتفاق در ســال 94 افتاد. پاییز گذشــته پس از اینکه یکی از موضوعات ایفال را به این ماجرا نزدیک دیدم، متوجه شدم که زمان آن رسیده تا درباره این موضوع بیشتر بدانیم.

این کارشناس اداره کل منابع دیجیتال با بیان اینکه با هفت نفر از افرادی کــه در آن دوره حضــور داشــتند بــه گفتوگــو پرداختــه اســت، گفــت: ضمن مصاحبه با دکتر شادمان توانستم 28 عکس از آن روزها را به دست آورم و در گفتوگو با آقای محمد رجبی رئیس وقت کتابخانه ملی مکاتبات و جزئیات آن دوره را هــم یافتم. به عنوان مثال جزئیات جالبی درباره اصابت موشــک به یکی از ساختمانهای اطراف و شکستن تمام شیشههای کتابخانه یا بارش باران ناگهانی به هنگام خروج منابع از کتابخانه و اقدامات پیشگیرانه در این زمینــه به دســت آمد. اقدام به جابــه جایی منابع از زمانی جدی شــد که بازار تهــران مورد اصابت موشــک رژیم بعــث قرار گرفت و مــوزه وکتابخانه ملک کــه در آن منطقــه قــرار داشــت، نگرانی خود را بــا کتابخانه ملــی مطرح کرد. مســئوالن کتابخانــه ملی که نگرانی مشــابهی داشــتند، مکاتبــات جدی برای جابهجایی منابع را با نخســتوزیر وقت آغاز کردند. بررسیها نشان میدهد کــه بودجه کتابخانه به انــدازهای محدود بود که حتی تــوان خرید کارتن برای جابهجایی نسخ وجود نداشت. بنابراین در مکاتباتی با ارگانهای مختلف در نهایت با همکاری بانک مرکزی امکانات الزم تأمین میشود.

او در ادامــه گفــت: در این مصاحبهها حتی میتوانســتم احساســات افراد را هــم دریابــم. در دل این اتفاق درسهــای مهمی وجود دارد که ایــن روزها باید بیشــتر درباره آن فکر کنیم. مهمترین نکته برای من این است کاری که اصالت داشــته باشــد، پنهان نمیماند و در زمان مناسب آشــکارا پیش روی جهان قرار میگیــرد. افــرادی کــه فداکارانــه و در پر اضطرابتریــن لحظهها روزهــای نوروز ســال 1367 را روی پلههای کتابخانه ملی در ســاختمان ســی تیر به جابه جایی منابع میگذراندند، بیهیچ توقعی کاری اصیل انجام داده بودند. فکر میکنم دو عامل بســیار مهم در این رفتار نقش داشــته است؛ یکی پیشینهای که نگرش افراد را شکل داده بود و دیگری آمال و آرزوهایی که برای آینده کتابخانه داشتند. در بســیاری از مصاحبهها نام اســتاد عبداهلل انوار بهعنوان کســی که بیست سال مســئول بخش نســخههای خطی بود بارها تکرار شــد. فکر میکنم حساسیت و احســاس مسئولیتی که باعث میشــد کتابداران در آن شرایط حفظ و نگهداری منابع را اولویت خود قرار دهند، ادای دین به کســی بود که زحمت زیادی برای این منابع کشــیده بود. از سوی دیگر اعضای هیأت علمی و کارمندان کتابخانه، پس از ادغام کتابخانه ملی و مرکزخدمات کتابداری مرارتها و محدودیتهای زیادی را متحمل شده بودند که به نظر میرسد تاب آوردن آن تنها با اندیشیدن به تحقق آرمانهایی که برای کتابخانه ملی داشتند، امکان پذیر بود.