مرِز «اخالق» در کارهای پژوهشی کجا است؟
در ایـــن گفتـــار بـــا اســـتناد بـــه یکـــی از مکاتـــب حـــوزه «اخـــاق هنجـــاری» دربـــاره «اخـــاق پژوهـــش» خواهیـــم گفت. بـــه این منظور، ابتدا باید بدانیم «چـــه درکـــی از اخـــاق بهعنـــوان یک «دیســـیپلین» [نظام دانش] داریم؟» اخـــاق یـــک «دیســـیپلین نورماتیـــو» اســـت؛ یعنـــی در وهلـــه نخســـت، متضمـــن «بایدهـــا و نبایدها» اســـت. بنابراین در تقسیمبندی کان میتوان شـــقوق مختلفـــی را در «دیســـیپلین فلســـفه اخـــاق» از یکدیگـــر تفکیـــک کرد؛ از جمله «اخاق هنجاری» و «فرا اخاق» و «اخاق کاربردی».
«اخـــاق هنجـــاری» از بایدهـــا و نبایدهـــا ســـخن میگوید کـــه معموالً متضمـــن یک یـــا چند اصـــل اخاقی اســـت. در «فـــرا اخـــاق» بحثهـــای وجودشـــناختی، معرفتشـــناختی و داللتشناختی، وجوه سهگانه مباحث «فرا اخاقی» را شـــامل میشـــوند. اما «اخـــاق کاربـــردی» در موضوعـــات مختلـــف موضوعیـــت دارد؛ بهعنـــوان مثال، در حوزه اخاق پزشـــکی، اخاق کســـبوکار، اخاق محیطزیست؛ که با به کار بســـتن نظریههایی کـــه در حوزه اخاق هنجاری از آنها ســـخن به میان آمده، در مورد یک موضوع مشـــخص، احکام اخاقی صادر میکنند.
حـــال بایـــد دو مفهـــوم «پژوهـــش اخاقـــی» و «اخـــاق پژوهـــش» را از هم متمایز کنیـــم. «پژوهش اخاقی» از جامعهشناســـیاخاق گرفتـــه تـــا روانشناســـی و هـــر آنچه را که نســـبتی بـــا دیســـیپلین هنجارمحـــور اخاقـــی داشته باشـــد دربرمیگیرد، اما «اخاق پژوهش» بحثی مشـــخص و مصداقی از مباحث اخاقکاربردی است.
حال باید به این پرســـش پرداخت که «چه علومی ربـــط اخاقی دارند؟» ما انســـانها موجوداتی مختار هستیم و به ایـــن اعتبـــار، کنشهـــای طبیعی متعـــددی از ما ســـر میزنـــد. هر آنچه از جنـــس کنشها و رفتارهای انســـانی اســـت در حوزه اخاقی از آنها ســـخن به میان میآید. بر اســـاس شهودهای اخاقی اولیه، نمیتـــوان چندان برای کنشهـــای اولیه شـــئون اخاقی قائل شد. آنچه یک کنشی را در ذیل مباحث اخاقـــی قرار میدهـــد «ربط اخاقی» اســـت. اگر پدیـــدهای «ربـــط اخاقی» نداشته باشـــد، در ترازوی اخاقی قرار نمیگیرد. اگر کنشی ذیل دایره اخاق قرار نگیـــرد، طبیعتـــاً داوریای نیز در خصوص آن رخ نمیدهد.
«پژوهـــش» نیز یکـــی از کنشهایی است که توسط انسان صورت میگیرد و میتواند «ربط اخاقی» داشته باشد، به شرط آنکه ذیل عناوین اخاقی قرار گیرد. تصور من این است که این فعل، ذیل عناوین اخاقی «آســـیب رساندن به دیگران» و «بهبـــود خود» قرار دارد و چـــون ذیل این عناویـــن اخاقی قرار میگیـــرد، «ربـــط اخاقـــی» دارد و ما میتوانیـــم از «اخـــاق در پژوهـــش» سخن بگوییم. پژوهش میتواند فعلی باشـــد که متضمن «آسیبرساندن به دیگران» شـــود. به این صـــورت که اگر در پژوهشـــی کـــه انجـــام میدهیم، به مالکیت معنوی دیگران وقعی ننهیم و بدون ارجاع به آنـــان از فرآوردههای آن پژوهشها استفاده کنیم، در واقع، بـــه نوعی به او تعـــرض کردهایم و این در دایره «آســـیب رساندن به دیگری» قرار میگیرد.
نکتـــه دوم «بهبـــود خـــود» اســـت. برخـــی از فیلســـوفاناخاق بدرســـتی معتقدنـــد کـــه مـــا نهتنهـــا در برابـــر «دیگـــری» بلکه در برابـــر «خود» هم وظایفـــی داریـــم. مـــن ایـــن عنـــوان را از «دیویـــد راس» فیلســـوف اخـــاق انگلیســـی نیمه اول قرن بیســـتم، وام گرفتـــهام. «بهبـــود خـــود» مصادیـــق مختلفـــی دارد؛ کســـی کـــه شـــعری میسراید، رمانی مینویسد یا پژوهشی میکنـــد ...و به نوعی در حـــال «بهبود بخشیدن به خود» است؛ البته به شرط آنکه پژوهش اصیل باشـــد. ما وقتی در مورد «بهبود خود» ســـخن میگوییم، به تعبیر جان استوارت میل، میتوانیم «لذات عالی» را تجربه کنیم.
«فایدهگرایـــی» که یکـــی از مکاتب مهـــم در حـــوزه «اخـــاق هنجـــاری» اســـت، شـــقوق متعـــددی دارد از جملـــه «فایدهگرایـــی لذتمحـــور»، «فایدهگرایـــی ســـعادتمحور» و «فایدهگرایـــی قاعدهمحـــور». در «فایدهگرایـــی قاعدهمحـــور»، فعلـــی اخاقی بشمار میرود که اگر به صورت یک قاعده در جامعه درآید، متضمن بیشـــینه شـــدن فایـــده و کمینه شـــدن درد و رنـــج بـــرای اکثریت شـــهروندان آن جامعـــه باشـــد و در مقابل، فعلی غیراخاقی اســـت کـــه اگر بـــه صورت یک قاعده در جامعه درآید، متضمن کمینـــه شـــدن فایده و بیشـــینه شـــدن درد و رنـــج بـــرای اکثریت شـــهروندان باشـــد. بر این بـــاورم کـــه «فایدهگرایی قاعدهمحـــور» میتوانـــد در «اخـــاق پژوهش» برای ما بسیار راهگشا باشد.
اگر در پژوهش، کسی به گونههای مختلف به دستاوردهای دیگران دستاندازی کند، هم متضمن «آسیب رساندن به دیگری» شده و هم اینکه در جریان «بهبود بخشیدن به خود» خللی ایجاد کرده است