کاالهای حسرتساز برای اهالی

ارزیابی پیامدهای اجتماعی مثبت و منفی راه اندازی مرکز بزرگ خرید در محلهای با بافت سنتی شـــاید شـــما هم در محلهای زندگی میکنید که بافتی فرســـوده و قدیمی دارد. با ســـاختمانهای درب و داغان و تصویری که همیشـــه توی ذوقتان زده. شـــاید گاهی بـــرای خودتـــا

منصوره بلخاری، امير خراســـانی و کاوه مظفری پژوهشـــگران اجتماعی با اجرای پروژهای در اين باره و با مطالعه موردی در منطقه نظام آباد و راهاندازی يک مرکز بزرگ خريد ســـعی کردند به اين پرسشها تا حدی پاسخ دهند اينکه آيـــا اجـــرای پروژههای عمرانـــی و کان در محات فرســـوده، بيـــش از آنکه در خدمت محله باشد، محله را به خدمت خود در میآورد؟ يا نه؟

آنهـــا نتيجـــه پژوهششـــان را برای نخســـتين بار در اختيار ما قرار دادهاند، اين پژوهش حاکی از آن است که اجرای پروژههـــای عمرانـــی در محدودههـــای بافـــت فرســـوده خالـــی از پيامدهـــا و تبعات ناخواســـته نيست. يعنی صرف اجرای چنين پروژههايی نه تنها موجب نوســـازی نمیشـــود، بلکه ممکن است مسائل و معضات اجتماعی جديدی به بار آورد.

به گفته پژوهشگران طرح راهاندازی اين مرکـــز بـــزرگ خريـــد از آنجايی که تناسب و موازنه سرمايههای موجود در بافت محلی را تغيير داده، ايجاد الگوی جديـــدی از منفعـــت و ضـــرر را هم به دنبال داشته اســـت. تا جايی که ممکن اســـت برخی گروهها و اقشـــار اجتماعی از راهانـــدازی اين مرکز منافع بيشـــتری به دست آورده و ديگران متضرر شوند.

آنهـــا تأکيد میکننـــد دگرگونیهايی که ايـــن گونه پروژههـــا میتوانـــد به بار بيـــاورد نـــه تنها بـــرای اجتمـــاع محلی و مديريـــت شـــهری چندان خوشـــايند نيســـت که منافع اجتمـــاع را هم تحت تأثير قـــرار میدهـــد. پژوهشـــگران اين طرح میپرســـند آيا تمرکز ســـرمايه در مرکز بزرگ خريد، روند تأمين خدمات شـــهری را در جهت ســـودآوری بيشتر، جـــذب و هدايت میکنـــد؟ آيا مديريت شهری به شکلی عادالنه ميان ذينفعان توزيـــع میشـــود؟ در ايـــن ميـــان چـــه تعامات و بده و بستانهايی ميان مرکز خريد، مديريت شهری و اجتماع محلی شکل خواهد گرفت؟

در ايـــن تحقيـــق از مبانـــی نظـــری «حق بر شهر» و رويکرد روش شناختی «تحليـــل ذينفعـــان» اســـتفاده شـــده. همچنين گـــردآوری و تحليل دادهها با توجه به مشـــارکت گروههـــای مختلف ذينفع اجرا شده است.

مرکـــز بـــزرگ خريدی کـــه بتازگی در شرق تهران راه اندازی شده است شعاع اثرگذاری منطقهای و حتی فرامنطقهای اســـت، امـــا در درجـــه نخســـت محات نظامآباد، گرگان و شـــارق را تحت تأثير قـــرار میدهـــد. ايـــن محات به شـــکل ذوزنقهای در حد فاصل خيابان دماوند و انقاب در جنوب، خيابان سبان شمالی در شـــمال، گرگان در غرب و ســـبان در شـــرق قرار دارند. محله نظـــام آباد، که بافت مرکزی اين محدوده است، قدمتی در حـــدود 6 دهـــه دارد. بـــه طـــوری کـــه نخستين خانههای مسکونی ساخته شده در اين محل در دهه 1330 ساخته شده و از اوايل سالهای دهه 1340 به اين سو، شـــکل امروزی خود را پيدا کرده. در حال حاضـــر، در اين مرکز واحدهای مختلفی داير اســـت که هر کدام بـــه عرضه کاال و محصوالتی خـــاص میپردازند. از هايپر مارکت و رســـتورانهای مشهور گرفته تا فروشگاههای پوشـــاک، لوازم بهداشتی و وســـايل خانگی. برندهـــا و مارکهای مشـــهور خارجی و مجموعـــهای از کاالها و تابلوهـــای لوکـــس کـــه در همـــان نگاه نخست، کمتر با بافت و مناسبات محله همخوانی نشان میدهد.

پژوهشـــگران همچنيـــن بافـــت جمعيتی ســـاکن در اين محات را هم تحليل میکنند: «وضعيت معيشـــتی اغلـــب ســـاکنان ضعيـــف و کمدرآمـــد (عمدتـــاً جـــزو دهکهای ســـه و چهار درآمدی)، با ميانگين ســـنی بـــاال، غالباً مذهبی و با تنوع قوميتی اســـت. بيشتر ســـاکنان اوليه محـــات، ســـبزواریها، اراکیهـــا و ســـپس اصفهانیهـــا بودند. از نظـــر مذهبی نيـــز به غيـــر از اکثريت مســـلمان، اقليتی از ارامنه مسيحی نيز در محله ســـکونت داشـــتهاند که اکنون در نتيجـــه مهاجرت، تعدادشـــان کمتر شـــده. طبق تحقيقات، مشـــخص شده نرخ باســـوادی در اين محـــات پايينتر از ميانگين منطقه و شهر تهران است.» ■ افزایـــش ســـود بـــرای ســـهامداران و رونق کم برای گروههای محلی

يکـــی از نخســـتين يافتههـــای ايـــن تحقيـــق افزايش ســـود و منفعت برای ســـهامداران ايـــن مرکـــز بـــزرگ خريد و رونـــق کـــم بـــرای گروههـــای محلی را نشـــان میدهد. پيامدی که نـــه تنها در کوتاه مدت کـــه حتی در حال حاضر نيز تاحدودی محقق شـــده و شواهد حاکی از آن اســـت که موفقيت سرمايهگذاری در ميـــان مدت تضمين شـــده اســـت. هر چنـــد بـــرای مغـــازهداران کوچک و خردهفروشان خبری از رونق اقتصادی نيســـت؛ به طوری کـــه برخـــی از آنها يا مجبور به تعطيلی يا دچار رکود شدهاند.

تضعيـــف موقعيـــت اقتصـــادی و کاهش امنيت شـــغلی نيروی کار هم از ديگـــر يافتههای اين تحقيق اســـت. بد نيست بدانيد هم اکنون در اين فروشگاه 200 نفر و در برخی فروشـــگاههای برند معـــروف حـــدود 50 نفـــر کار میکنند. بيشتر اين نيروی انسانی در فروشگاهها به طـــور مســـتقيم بـــا کارفرما قـــرارداد دارند؛ امـــا اکثر نيروی کارهايپراســـتار و همچنين خدماتیهای اين مرکز خريد بواسطه شرکتهای پيمانکاری قرارداد بستهاند.

يکـــی از اصلیتريـــن نگرانیهـــای نيروی کارهمين قراردادهای ســـه ماهه اســـت که موجب شـــده امنيت شغلی شـــاغان کاهـــش بيابـــد. دســـتمزد و مزايای شغلی نيز در سطح حداقلهای مصـــوب وزارت کار قـــرار دارد. يکـــی از کارگـــران خدماتـــی اين مرکـــز خريد در اين بـــاره میگويد: «قرارداد ما ســـاعتی 4200 تومان اســـت و با شرکت خدماتی »...« که پيمانکار هايپر است قرارداد سه ماهه میبنديم. در ماه به اندازه حداقل وزارت کار، حقوق میگيريم و حق بيمه نيز از همين مبلغ کسر میشود. تا جايی که میدانم شرکت پيمانکاری برای يک ماه حـــدود 25 ميليون از هايپر میگيرد امـــا ميـــزان پرداختـــیاش به پرســـنل حداکثر 11 ميليون است.»

همچنين تعدادی از شاغان در اين مرکز خريد در گفتوگو با پژوهشـــگران اين طرح به طوالنی بودن شـــيفتهای کاری پرســـنل، تعـــداد کـــم نيروهـــا و برخـــوردار نبـــودن از مرخصـــی اشـــاره میکننـــد. در مـــورد بيمه نيـــز برخی از کارکنـــان پيمانی میگوينـــد چند ماهی است بيمهای برايشان رد نشده. فضای کار در ايـــن مجموعه هم بدون هر گونه فضای استراحت و رفاهی برای پرسنل اســـت. يک کارگر خدماتی هايپراســـتار در اين زمينه میگويد: «اتاق استراحت و رختکن پرســـنل در پارکينگ است، در کنار در خروجی هم يک کانکس 2 در 2 هست که آنجا ناهارمان را میخوريم.» ■ پرستیژ و کالس منطقه یا افزایش سرمایه نمادین

امـــا ايـــن طورهـــم نيســـت کـــه پژوهشـــگران اين طـــرح بـــه پيامدهای مثبت آن اصاً توجه نکرده باشند. آنها میگويند: «در کوتاه مدت، راهاندازی اين مرکز بزرگ خريد پيامدهای مثبتی برای برخی از گروههای محلی داشته. نخست اينکه راهاندازی آن باعث شده امنيت در معابر اطراف افزايش پيدا کند. به گفته کســـبه و اهالی محله، کوچههای اطراف و پشت آن در گذشته چندان امن نبوده و دزدیهايـــی در ايـــن منطقـــه گزارش میشـــده. دومين پيامد مثبت اين مرکز خريـــد بـــرای اهالـــی محـــل را میتوان بـــا عنـــوان «افزايش ســـرمايه نمادين» توصيف کرد. اگرچه اهالی از ســـود مالی ايـــن مرکز خريد بهـــره نمیگيرنـــد، اما بـــه گفتـــه برخـــی از اهالی «پرســـتيژ» و «کاس» محلـــه افزايش يافته. افزايش قيمت زمين و اماک اطراف هم از ديگر پيامدهای مثبت است.»

خوانینزاده، دبيرشـــوراياری محله گـــرگان در اين باره میگويـــد: «به غير از تهديدهايـــی که اين مرکـــز بزرگ خريد داشته، دو فرصت نيز برای محله ايجاد کـــرده؛ اول اينکه باعـــث افزايش ارزش اماک شـــده و دوم اينکـــه زمينه تبديل شدن محدوده خيابان مدنی به بورس تجاری را ايجاد کرده.» ■ کاهش خدمات شهری مورد نیاز اهالی

بررســـی ســـرانه خدمـــات شـــهری محدوده احداث اين مرکز بزرگ خريد حاکی از آن اســـت که ســـرانه بسياری از خدمات شـــهری نه تنها برای جمعيت حـــال حاضـــر محـــدوده کافی نيســـت، بلکه طبـــق برنامههای موجـــود تأمين اين خدمات در آينده نيز دچار مشـــکل اساسی است. در چنين شرايطی، بخشی از مساحت محله که به عنوان «خدمات شـــهری» قرار بوده به همه شـــهروندان منفعت برساند، با راهاندازی اين مرکز خريد بـــه کاربـــری غالباً تجـــاری تغيير يافته تا سودش مختص عدهای خاص شود.

پژوهشـــگران بـــه ســـه دســـته از اين خدمات همچون فضای ســـبز، ورزشی و پارکينگ اشـــاره میکنند کـــه در واقع، تأســـيس اين مرکز بـــرگ خريد موجب

يکـــی از مشـــتريان اين مرکـــز بزرگ خريد در اين بـــاره میگويد: «از معايب ايـــن مجموعـــه ايجـــاد حســـرت مدام بـــرای اهالـــی اســـت کـــه تـــوان خريد و مصرف خدمـــات و امکانـــات اين فضا را ندارنـــد.» ايـــن مســـأله از آن جهـــت میتواند مشکلســـاز باشـــد که درحال حاضر سهامداران و مديريت اين مرکز خريد هيچ نوع راهبرد مشـــخصی برای برقراری ارتباط با جامعه محلی ندارند. در واقـــع، مديران آن برقـــراری ارتباط و تعامل با اهالی محل را در سطحیترين شکل آن تصور کردهاند. ■ اعیان نشینســـازی مراکز بزرگ خرید و شکاف اقتصادی

پژوهشگران اين طرح پيشنهادهايی بـــرای کاهـــش ايـــن عـــوارض دارند که جبران کســـری خدمات شهری از محل دريافـــت عـــوارض تغييـــر کاربریهـــا يکـــی از آنهاســـت. همچنيـــن جلـــب مشورت و نظارت هيأت امنای محات در امـــور مربـــوط به ايـــن مرکـــز خريد، نظارت و بهبود شـــرايط شـــغلی نيروی کار مجموعـــه و راهانـــدازی بازارچـــه خوداشتغالی محلی از جمله آنهاست.

پژوهشگران اين طرح تأکيد میکنند: «يکـــی از مشـــکات بـــارز محلـــه نظام آباد، بيکاری اســـت که عـــاوه بر فقر به برجســـته شـــدن «شـــکاف اقتصادی» منجـــر میشـــود. بـــه عبـــارت ديگـــر، راهاندازی اين مرکز خريد بزرگ نه تنها بيکاری و مشکات اقتصادی اهالی را در پیداشته، بلکه فرصت و قدرت رقابت سرمايههای خرد محلی را پايين آورده.

از اين رو، نياز اســـت تا تســـهيات و يارانههای ويژهای جهت تقويت «کسب و کارهای کوچک محلی» فراهم شـــود تـــا هم به رونق اقتصـــادی محله کمک کند، هم از طرد و به حاشيه رانده شدن سرمايههای خرد محلی اجتناب شود.

همچنيـــن از آنجايـــی که بـــه موجب راهانـــدازی اين مجموعه، امـــکان «اعيان نشين ســـازی» محله وجود دارد و ممکن اســـت به موجب آن بخشـــی از جمعيت ساکن محله که توان باقی ماندن در متن محله را ندارند، به حاشـــيه رانده شـــوند، توجـــه بـــه برنامههايـــی جهت ادغـــام و دربرگيرندگی اقشـــار فرودســـت ضرورت دارد. در ايـــن بـــاره میتـــوان از طريـــق جلب مشـــارکت «مرکزخدمـــات رفاهی شهرداری»تسهياتوامکاناتیويژهبرای توجه به اقشار آسيب پذير فراهم کرد.