غریب در وطن
به مناسبت سالگرد ســفر بیبازگشت نویسنده «جعفر خان از فرنگ برگشته»
کهکشـــان انقالب فرهنگی مشـــروطیت که از اواســـط دوره ســـلطنت ناصرالدین شـــاه (حدود 0031هجری قمـــری 1260/ هجری شمســـی) شـــکل گرفته و در دوره مظفرالدین شـــاه به کمال نورانیت خود رسیده و در ایام بعد از جنگ جهانی اول راه افول را در پیش گرفت، شامل ستارگان بـــزرگ و کوچکی اســـت که با خلـــق آثار متعددی ســـبب غنای فرهنگی و هنری ایران در آن ایام شدند. ابوالقاسم سروش (حرباء)،عیسیسروش،ابوالقاسمعارف قزوینی، محمد غفـــاری (کمالالملک)، معزالدیـــن فکـــری، تـــاج الســـلطنه، محمدتقی بهار (ملک الشـــعرا) و کلنل علینقی وزیـــری از جمله آن هنرمندان و اهل فرهنگی بودند که برگرفته و متأثر از پرآشوبترین و محنت زاترین ادوار چند قرن اخیر ایران هســـتند. آنـــان در همان ایام محنت زا دهها و صدها اثر ارزشـــمند فرهنگی و هنری خلق کرده و از این طریق حیـــات معنوی جامعـــه ایـــران را تداوم و تعالی بخشـــیدند. دهها رمـــان، صدها داستان، دهها تئاتر و نمایشنامه، قطعات متعـــدد موســـیقایی، تابلوهای فـــراوان نقاشـــی و انبوهی از مقاالت، رســـالهها و کتابهاباموضوعهایمختلف،دستاورد تـــالش و کوشـــش اهـــل فرهنـــگ و هنر ایـــران زمیـــن در آن دوره اســـت.در میان نقاط نورانی کهکشـــان انقالب فرهنگی مشروطیت، ســـتارهای درخشـــان وجود دارد که با وجود عمر کوتاهش 27( سال)، آثـــار متعـــدد و بزرگی را از خـــود به جای گذاشـــته و آوازه شـــهرتش مرزهای کشور را درنوردیـــده و در اروپای آن زمان طنین افکن شد. او کسی جز حسن مقدم نیست که در ایران بیشتر بواسطه یکی از آثارش (جعفر خان از فرنگ برگشـــته) شهرت دارد. او بـــا اســـتفاده از ذوق، اســـتعداد و خالقیت ذاتیاش و نیز با کمک گرفتن از آموزشهای دقیق و منسجم هنریاش موفق به خلق آثار بدیع و ممتازی شد.
زمانـــه زادروز او در بهمن 1277 ه.ش / 1316 ه.ق در تهـــران در دوره عصـــر مظفری و رونق گرفتن مباحث فرهنگی و هنـــری و بالندگـــی انقـــالب فرهنگـــی مشروطیت بود. در چنین اوضاع و احوال در جایی در مجموعه قصرهای سلطنتی در ارک تهران، حســـن فرزند محمد تقی احتساب الملک دیده به جهان گشود. اما آرامش این ایام زیاد به طول نینجامید و تنها چند سال بعد پس از شروع انقالب سیاسی مشروطیت، بحران جایگزین آن شد. انقالبی که پیروزی آن و استقرار رژیم جدید مشـــروطیت نیز نه تنها نتوانست مرحمی بر بحرانهـــا و منازعات داخلی باشد، بلکه روز به روز بر دامنه آن افزوده تا به حدی که پس از به توپ بســـته شدن مجلس شـــورای ملی در جمـــادی االول 1326 ه. ق/ خرداد 1287 ه.ش بحران به جنگتمامعیارداخلیتبدیلشد.
درچنینشرایطیاحتسابالملککه به تازگی به سمت وزیر مختاری ایران در سوئیس منصوب شده بود، شرایط ادامه تحصیل فرزندش را در آن کشـــور فراهم کرد. بدین ترتیب حسن مقدم در محیط امن و آرام سوئیس به تحصیل پرداخت و طی افزون بر یک دهه بعد در آن کشور باقیماندهومدارجآموزشیاشراتکمیل کرد. اما حضور در سوئیس مزیت بزرگ دیگری نیـــز برای او داشـــت. محیط آرام آن کشـــور در معرکه بحرانهای سیاسی اروپـــا که در نهایت به جنـــگ ویرانگر اول جهانیمنتهیشد،محلیبرایگردآمدن هنرمندان بزرگی از سراسر قاره اروپا بود. عالوه بر آن آموزشهـــای هنری ویژهای کـــه مقدم در ضمن تحصیـــالت خود در آن کشور دید و نیز ارتباطش با کانونهای فرهنگی و هنـــری اروپا و نیـــز هنرمندان نامدار آن قاره، سبب شکوفایی استعداد فطری هنـــری حســـن مقدم شـــد.پس از پایـــان جنـــگ جهانـــی اول، در ســـال ش.ه1297 / م.1918 حسن مقدم رهسپار ایران شـــد. اما اوضاع در ایران به گونهای متفاوت بود. از یک سو در ایاالت و والیات اغتشاشـــات، ناامنیها و نابسامانیهای فراوانی وجود داشـــت و از سویی دیگر در مرکز و پایتخت کشور، تهران، حسن وثوق الدوله تالش میکرد با انجام اصالحات گســـترده اداری، اجتماعـــی و سیاســـی گامهایـــی را برای انتظـــام امور بـــردارد. شـــروع این دوره اصالحات، زمینه ســـاز خروج جامعه فرهنگی ایران از یک دوره فترت و ســـکون ناشـــی از کشـــیده شدن دامنههای جنگ بینالملل اول به کشور شـــد. فعالیتهای هنری رونقـــی دوباره یافت و در خیابانهای تهران مراسمهای گوناگون هنری برگزار میشـــد. در چنین اوضاعی حســـن مقدم وارد پایتخت شد اما به طرز شـــگفتآوری پس از چند ماه از طریق وزارت خارجه به استانبول جهت کار در ســـفارت ایـــران در کشـــور عثمانی (ترکیه) فرستاده شد. میگوییم فرستاده شـــد زیرا تاکنون هیچ دلیل منطقی برای عدم اســـتمرار حضور مقـــدم در تهران و حرکت دادن او به ســـمت استانبول پیدا نشـــده اســـت.به هر روی مـــدت اقامت حســـن مقدم در استانبول حدود دو سال طول کشید و در این مدت که مصادف با بیست و یکمین تا بیست و سومین سال حیات او بـــود، وی همچنین به خلق آثار هنـــری و فرهنگی ادامه داد. مجله پارس بهسردبیریاووابوالقاسمالهوتیپذیرای تعـــداد زیـــادی از آن آثار شـــد. داســـتان، طنز، مقالههـــای فرهنگـــی، ترجمه آثار نویســـندگان و هنرمندان بزرگ اروپایی و بویژه فرانســـوی، از جمله آثاری است که به قلم حسن مقدم در این دوره دو ساله تألیف و تدوین شد.
در اواســـط ســـال 1300 ه.ش حســـن مقـــدم به همـــراه ابوالقاســـم الهوتی به ایران بازگشـــته و راهی تبریز شـــد. در آن شـــهر با مشـــاهده فعالیتهای سیاسی الهوتی، از او جدا شـــده و بـــه تهران آمد. حضور او در پایتخـــت این بار چند ماهی بیشتر از دفعه قبل شد. طی حدود 16 ماه حضور در تهران، حسن مقدم خلق آثار هنری و فرهنگیاش را با شدت بیشتری نســـبت به قبل ادامه داد که سرآمد آنها دو تئاتر «جعفرخان از فرنگ برگشته» و «ایرانی بازی» است. ایراد سخنرانیهای متعدد، نگارش داســـتانها ...و از جمله دســـتاوردهای دیگـــر مقـــدم در آن دوره اســـت. عـــالوه بـــر آن و شـــاید در جهت تعمیق و گسترده شدن فعالیتهایش، مقـــدم همراه با چند نفـــر دیگر از جمله علـــی اکبر سیاســـی اقـــدام به تأســـیس جمعیت ایران جـــوان با هدف کمک به بازسازی و نوســـازی ایران کرد. اما نه این اقـــدام و نـــه تالشهای هنـــری بیوقفه، حســـن مقدم را از سرنوشـــت محتومش کـــه خروج مجـــدد از ایـــران بـــود، نجات نداد. این بار نیز نظیر دفعه قبل، باز هم از طریق وزارت خارجـــه به خارج از ایران فرستاده شد و این بار به جایی که کمترین دسترسی را به ایران داشته باشد؛ به مصر و کار در سفارت ایران در آن کشور با عنوان کاردار. ایام اقامت حســـن مقدم در مصر افزون بر دو سال و تا تابستان 1304 ه.ش به طول انجامید. طبعـــاً میتوان انتظار داشـــت روح ناآرام و جســـتوجوگر او در طی آن دو ســـال نیز از تالش بازنمانده و جامعه بشـــری را به دستاوردهای زیبایی از عالم هنر ناب مفتخر کـــرد. روی دیگر ایـــن تالشهـــا، ضعیفتر شـــدن قوای جسمانیآنهنرمندبزرگبود.بههمین دلیل او مبتال به بیماری ســـل شد و برای درمان رهســـپار منطقه کوهســـتانی «له زن» سوئیس شـــد. در واقع حسن مقدم به همان جایی بازگشـــت که شکوفایی و بالندگی هنریاش را در آنجا تجربه کرده بود. این بار محیط و امکانات سوئیس نیز نتوانست کمکی به او کند و در نهایت وی در 22 آبان ش.ه1304 / 13 نوامبر م.1925 در سن بیست و هفت سالگی در گذشت و در قبرســـتانی در همان حدود به خاک سپردهشد.
کهکشانانقالبفرهنگیمشروطیت ســـتارگان زیادی را به عالم هنر و فرهنگ بشـــری عرضه داشـــته است؛ ســـتارگانی که قریب به اتفاقشـــان در یک ویژگی با یکدیگر مشـــترکند و آن غربـــت و غریب بودنشـــان در زادگاهشـــان ایران اســـت. حســـن مقدم نمونهای از آنها اســـت که با وجـــود خصوصیـــات منحصر بهفرد، طی 92 ســـال پس از مرگش هنوز تالشی در خور نامش برای آشـــنایی بـــا او انجام نگرفته است. امید است این نوشتار فتح بابی بر شناخت بیشـــتر و کوشش جدی تری جهت بررســـی آثار و شخصیت این هنرمندبزرگباشد.