پرورش ماهی «تیال پیا» فرصت یا تهدید ؟

«ایران» از پیامد های موافقت سازمان محیط زیست با تکثیر یک گونه ماهی مهاجم و غیر بومی گزارش میدهد

سرانجامبعدازگذشت۹سالازمخالفت سازمان محیط زیســت با پرورش ماهی مهاجــم تیالپیا در کشــور، هفته گذشــته عیسی کالنتری با وجود مخالفت اغلب بدنه کارشناســی این ســازمان بــا تکثیر و پــرورش تیالپیا توســط شــیالت در بافق یزدموافقتکرد.موافقتسازمانمتولی حفــظ تنوع زیســتی با پــرورش تیالپیای رود نیــل در مرکز ایــران در حالی صورت میگیــرد کــه بــر اســاس اعــالم اتحادیه جهانــی حفاظــت از طبیعــت )IUCN( ماهــی تیالپیــای نیــل بهعنــوان یکــی از گونههای بشــدت مهاجم معرفی شــده که راهیابی آن به اکوسیستمهای طبیعی در کشــورهایی کــه خاســتگاه ایــن ماهی نیســتند میتواند به بحرانی جدی برای تنــوع زیســتی و نابــودی ســایر گونههای بومی آن کشــور تبدیلًشــود، با این حال در حوضچههــای کامال ایزولــه در برخی کشورها این ماهی پرورش داده میشود، اما تجربههای تلخ ناشی از معرفی دهها گونه آبزی غیر بومی به اکوسیســتمهای آبــی کشــورمان در چهــار دهه گذشــته و عدم کنترل ســازمان شــیالت بــه منظور جلوگیــری از ورود ماهیهــای مهاجم به زیستگاههای طبیعی باعث شده تا امروز بســیاری از تاالبها و دریاچههای کشــور بــا بحــران گونههــای غیــر بومــی و خطر نابودی نســل آبزیان و حتی اکوسیســتم مواجه باشند و همین امر همواره موجب نگرانیبسیاریازمتخصصاندانشگاهی و ســازمان محیــط زیســت در ســالهای گذشته شده بود. با این حال رئیس جدید ســازمان محیــط زیســت که در چنــد ماه اخیــر موافقتهایش با طرحهای انتقال آب بیــن حوضــهای و تولیــد محصوالت تراریختــه انتقــاد بســیاری را از ســوی منتقدان متوجه او کرده این بار هم تابوی تیالپیا را شکســت و سهشــنبه گذشــته از معــاون محیــط طبیعــی خود خواســت مجوز پرورش تیالپیا را صادر کند.

اما اقدام اخیر رئیس ســازمان محیط زیست حاال با واکنشهای زیادی از سوی منتقدانوبرجستهتریناکولوژیستهای کشور مواجه شده است. بهرام حسنزاده کیابــی، عضــو هیــأت علمــی دانشــکده علوم دانشگاه شهید بهشتی روز گذشته اعــالم کــرد: «پــرورش گونــه مهاجــم و غیربومــی تیالپیــا، یک طــرح خطرناک است که عالوه بر تشدید مشکل کم آبی، گونههای بومی آبزی را هم نابود میکند. چــرا بــرای طرحهای مهم و حســاس به نظــرات علمی توجــه نمیشــود؟ نباید خــالف نظــر کارشناســی، تصمیمهــای غیرعلمــی و مخــرب گرفته شــود و بذل و بخشــش هایی میکننــد کــه هم نســل کنونی و هم نسلهای آینده، آسیب آن را خواهنددید.»

اصغــر عبدلــی، بــوم شــناس و عضو هیأت علمی پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی نیز در گفتوگو با «ایــران» میگوید: «پــرورش تیالپیا برای همــه اکوسیســتمهای آبی کشــور اعم از تاالبهــا، رودخانهها و مخازن ســدهای کشور بحران زاست و تعجب میکنم که چطور ما در ۹ سال گذشته و در دولتهای مختلف ایــن خطرات را اعــالم کردهایم اما حاال ســازمان محیط زیست یک شبه تصمیــم میگیــرد مجوز اجــرای طرح را بدهد، آیا ارزیابی ریسک این طرح انجام شده و به این نتیجه رسیدهاند که خطری ندارد؟ اگر چنین کاری صورت گرفته چرا بــه ما نشــان نمیدهنــد؟ مــا مطالعات جدیــدی ندیدیــم که ثابت کنــد پرورش تیالپیاخطرندارد.» ■ صدورمجوزتکثیرتجاری درپوششتحقیقات

امــا سرپرســت معاونــت محیــط طبیعــی ســازمان محیــط زیســت در واکنــش بــه انتقــادات صــورت گرفته به ایســنا گفتــه: «صــدور مجــوز پــرورش و تکثیــر ماهی تیالپیــا در مرکــز تحقیقات بافــق یــزد بهعنــوان طــرح آزمایشــی در ■ بهرام کیابــی: پرورش گونه مهاجم و غیربومی تیالپیا، یک طرح خطرناک است که عالوه بر تشدید مشکل کم آبی، گونههای بومی آبــزی را هم نابــود میکند. چرا بــرای طرحهای مهم و حســاس به نظراتعلمیتوجهنمیشود؟ ■ اصغر عبدلی: در اســتانی که متوسط تبخیرش 3500 میلیمتر در سال است کدام عقل سلیمی میپذیرد که آب را با چاه عمیق از دل زمینپمپاژکنندودرحوضچههایتبخیریصرفتولیدماهیکنند که ارزش اقتصادیاش به مراتب کمتر از ارزش همان آب است

ایــن منطقــه و بــرای انجــام برنامههای تحقیقاتــی صــورت گرفتــه و سیاســت محیط زیست کمافی الســابق جلوگیری از تکثیر و ورود تیالپیا به اکوسیســتمهای طبیعــی اســت.» حمیــد ظهرابــی میافزاید:«براساستفاهمنامهمنعقده بیــن محیــط زیســت و شــیالت در ســال 4۹ مقرر شــد پــرورش تیالپیا بــه صورت آزمایشــی در محــدوده مرکــز تحقیقات بافــق یــزد آغاز شــود و پس از مشــخص شــدن نتایج در خصوص پــرورش آن در کل کشــور تصمیمگیری شود. با توجه به اینکه مرکز تحقیقــات بافق به هیچ یک ازاکوسیستمهایطبیعیکشوردسترسی نــدارد، بــر اســاس تفاهمنامــه مذکــور با موافقت محیط زیست قرار شده است به شیوه بســته و سرپوشیده تکثیر و پرورش تیالپیــا آنهــم ماهیهایــی کــه قابلیت تکثیر و باروری ندارند، صورت بگیرد.»

اما یک مقام آگاه در ســازمان شیالت به «ایران» گفت: طبق تفاهمنامه ســال

4۹ ســازمان محیط زیســت پیشــتر فقط مجــوز احــداث چنــد کارگاه پرورشــی در محــدوده مرکــز تحقیقــات بافــق را داده بود ولــی حاال این ســازمان مجــوز تکثیر در «شهرســتان بافق» را داده و به محیط زیســت اســتان یزد اعالم کرده بر اساس ضوابط استقرار کارگاههای پرورش ماهی نسبت به صدور مجوز برای تکثیر تیالپیا اقــدام کند که ایــن به معنــی موافقت با تکثیرتجاریاستنهتحقیقاتی.

در همیــن حال اصغــر عبدلی، عضو هیأت علمی دانشــگاه شهید بهشتی در رد اظهارات معاون سازمان برای پرورش تیالپیای تک جنســی میگوید: «پیش از این شــیالت قول داده بود که ماهیهایی کــه در مرکــز تحقیقــات بافــق پــرورش میدهند تک جنسی است و قدرت تولید مثل ندارد اما در بازدیدی که از این مرکز داشتیم متوجه شــدیم هورمون درمانی ماهیــان بــرای تــک جنســی شــدن آنها موفق نبوده و مســئوالن شــیالت مدعی شــدند کــه به هر حــال یک دهــم درصد خطــا داشــتهاند ولــی همیــن یــک دهم درصد خطای آنها منجر بــه تولید ۰۰5۱ بچــه ماهی شــده بود کــه اگر ایــن رخداد در محیــط طبیعــی بــود تــا پایــان ســال امــکان دهها برابر شــدن جمعیت وجود میداشــت و همیــن خطــرات را ما بارها گوشزدکردهایم.»

او افزود: از ســوی دیگر در اســتانی که متوســط تبخیــرش ۰۰5۳ میلیمتــر در سال است کدام عقل سلیمی میپذیرد کــه آب را از چاههــای عمیــق در دل زمیــن پمپــاژ کننــد و در حوضچههــای تبخیــری صــرف تولیــد ماهــی کننــد که ارزش اقتصــادیاش بــه مراتــب کمتــر از ارزش همــان آب اســت. مســلماً بعد از چندســال رژیــم هیدرولیکــی منطقــه دســتخوش تغییر شــده و تبخیر بیش از حد نیز باعث شــور شدن خاک میشود. بعد چطــور ســازمان محیط زیســت که اولویــت اصلــیاش آب اســت اینهــا را نادیــده میگیــرد؟ عبدلی افــزود: ماهی تیالپیــای نیل یک گونه مهاجم اســت و به چند دلیــل میتواند در صــورت ورود به آب های ایران که بســیار هم محتمل اســت بحران زا شــود. نخست اینکه سن بلوغ ایــن ماهی خیلی زودتــر از ماهیان بومــی ماســت یعنــی گاهی در مــدت 4 مــاه بالغ شــده و تولیــد مثــل میکند در صورتی که ماهیان بومی کشــور بین یک تــا دو ســال ایــن روند را ســپری میکنند. نکتــه دوم رفتــار تولید مثلــی این ماهی اســت که با بســیاری از گونهها متفاوت و بقایش را بیشتر میکند چون تخم ماهی بعــد از بارور شــدن در دهان جنس ماده نگهــداری و حتــی الروهــا نیــز در همان دهــان حفــظ میشــود و همیــن باعــث میشــود موفقیــت تولیــد مثلــی تیالپیا بیشــتر از بقیــه گونههــا باشــد در حالــی کــه ۹۹درصــد ماهیــان بومــی مــا چنین اســتراتژی ندارنــد. نکته ســوم مقاومت باالی ایــن ماهی به انواع آلودگی اســت به طوری که حتی در پســابهای نیشکر خوزســتان کــه هیچ ماهــی وجــود ندارد تیالپیای زیلی که وارد آب های خوزستان شده، حتی در این پسابها هم به تعداد زیاد مشاهده شده اســت. او خاطرنشان کــرد: تیالپیــا النه خود را در بســتر برکه یا آبگیر با حفر چاله و تخریب اکوسیســتم کــف محیــط ایجــاد میکنــد و در برابــر ماهیان بومی رفتار تهاجمی داشــته و از النه خود مراقبت میکند و همین باعث میشــود کــه گونههــای بومی مجبــور به مهاجرت و ترک اکوسیستم شوند.

عبدلــی افــزود: معرفــی یــک گونــه مهاجم حتی اگر برای تکثیر در مزارع هم باشــد باید با ارزیابی ریسک همراه باشد که متأســفانه این طــرح ارزیابی ریســک نــدارد. متأســفانه در ســازمان شــیالت، مســئوالن نگاه اکولوژیــک و برنامه محور و بلندمــدت ندارنــد و همیشــه دنبــال طرحهای زودبازده و مقطعی هســتند و بــرای همین اســت که این ســازمان تا به امروز حتی نتوانســته روی یکی از ماهیان بومی کشور خودمان سرمایهگذاری کند و تکثیر آن را با موفقیت جلو ببرد و همیشه اقــدام بــه معرفــی گونههای غیــر بومی و امتحــان پــس داده در دیگر نقــاط دنیا کرده اند. او افزود: من واقعاً متأســفم در شرایطی که شیالتیها فاقد نگاه جامع و اکولوژیک هســتند حتی ســازمان محیط زیست که مطابق قانون باید متولی حفظ حیات وحش باشد حاال خودش اینچنین بــرای پــرورش یــک گونه مهاجــم مجوز صادرمیکند.

تکثیر تیالپیا در کشــور پیش از این با مخالفت وزارت نیرو نیز مواجه شده بود و ایــن وزارتخانه اعالم کرده بود بهدلیل قــدرت باالی تکثیر ایــن ماهی چنانچه ایــن گونه بــه طــور اتفاقــی وارد مخازن ســدهای کشــور شــود میتوانــد باعــث افت کیفیت منابع آبی شــود از اینرو از سازمان محیط زیست خواسته بود مانع تکثیر این گونه در کشور شود.