حفظ ارزشهای فرهنگی با اسباب بازیهای بومی
گفتوگو با «نایب رئیس انجمن علمی پژوهشهای هنری ایران» درباره وضعیت اسباب بازیهای داخلی
بازی رفتاری چندوجهی است که ابعاد گوناگون جســـمی و روحی فرد را تحت الشعاع قرار می دهد. اســـباب بازی ها برای گروههای سنی مختلف طراحی می شوند و در جهت رشد مهارتها و خالقیتها میتوانند بسیار سودمند باشند. ساختن اسباب بازی بومی درشـــرایطامروزباگسترشفضایمجازیورســـانههایگوناگونبهچهمیزانممکن یا ضروریاست؟بادکتربهنامزنگی«نایبرئیسانجمنعلمیپژوهشهایهنریایرانو دبیرکنفرانسملیاسباببازیوسرگرمیایرانی»دراینخصوصبهگفتوگونشستیم.
چـــرا باید به اســـباب بازی بـــه عنوان یک محصول فرهنگـــی نگاه کنیـــم؟ زمینههای فرهنگیآنچیست؟
خوِد بازی یک رفتار چند وجهی اســــت که ابعاد مختلف فرد اعم از جسم و ذهنش را دربر میگیرد. اســــباب و لوازم بازی نیز به همین ترتیب، رابط بین ذهن و جســــم فرد بــــا پدیده بازی و قواعد آن هســــتند. بازی در ذات خود نوعی رفتار خالق تمرینی، تربیتی و مهارتی است و اسباب مربوط به آن هم در
واقع ابزار پرورش خالقیت، مهارت و نشاط هســــتند. بنابراین روشــــن است که عملکرد اسباب بازی با حوزه فرهنگ پیوند مستقیم دارد.
- اســـباببازیها چگونـــه و در چه ابعادی میتواننـــد در تربیت کودکان نقش داشـــته باشند؟
هر چند اسباب بازی الزاماً برای کودکان نیســــت و میتواند برای گروههای مختلف سنی طراحی و تولید شــــده و مورد استفاده آنها قرار بگیرد، اما با توجه به روند رشــــد در گروه ســــنی کودکان دو مسأله مطرح است؛ نخست آنکه بیشترین نیاز به بازی و اسباب مربوط به آن در ســــنین کودکــــی و نوجوانی دیده میشــــود، دوم آنکه این سنین، نقش بنیادین در شکلگیری شخصیت و پرورش فکری فرد دارند و بنابراین، به طور طبیعی نقش فرهنگی و تربیتی اسباب بازی نیز در این ردههای سنی پررنگتر است.
تأثیر اســـتفاده از اســـباب بـــازی در تکوین شخصیت کودکان چیســـت و در روند رشد آنانچگونهنقشایفامیکند؟
اســــباب بازیهــــا با روشهــــای مختلف طراحی میشــــوند. برخی از آنها بازســــازی زندگی واقعی هستند و از این طریق، کودک را برای ورود به دوره بزرگســــالی و مواجهه با واقعیتهایموجوددرزندگیآشنامیکنند. به عنوان مثــــال، عروســــکهای کودکانه در واقع تمرینی بــــرای نقش مادرانه کودکان یا پرورش خصلت مهرورزی در آنان نســــبت به کودکان دیگر است. کودکان در زمان بازی با عروســــکها، جایگزینی نقــــش را تجربه میکننــــد و در مقــــام مراقبــــت و نگهــــداری عروســــکها به عنوان کودکان مجازی ظاهر میشــــوند. این رفتــــار نوع تمریــــن و تجربه اســــت.یا برخــــی اســــباب بازیها که مبتنی بر قواعــــد بازی هســــتند، هــــوش، مهارت و خالقیت کــــودک را فعال ســــاخته و تقویت میکنند. کودکان با آموزش قواعد بازی این نوعاسباببازیهادریکمحیطغیرواقعی به رقابــــت، تالش، آموختــــن، نظم و دقت میپردازند.
آیامرزبندیهایفرهنگیدرصنعتاسباب بازی هم مصداق دارند و میتوان محصوالت اسباببازیرابراساسفرهنگومحتوایآنهابا مرزبندیهایفرهنگیمطابقتداد؟
حتماً اســــباب بازی و هــــر نوع محصول فرهنگی که با قصد کارآیی فرهنگی طراحی و تولید میشــــود، دارای هویت مشــــخص و بنابراین مرزبندی فرهنگی اســــت، اما باید به این نکته مهم توجه داشت که مرزبندی فرهنگــــی موجود در بیــــن جوامع مختلف، لزوماًبامرزبندیجهانکودکانیکینیست. اختالط مرزهای فرهنگی و سیاسی با دنیای بچهها امر محال و بدون فایده است. با این حــــال باید برای حفــــظ ارزشهای فرهنگی روشهای هوشــــمندانهای داشت تا کودک ضمن بازی و استفاده از اسباب آن، با هویت اجتماعــــی و ارزشهــــای فرهنگــــی و عرفی جامعهخودآشناشود.
در واقــــع بایــــد تمریــــن و بــــازی کــــودک برمبنایارزشهایاجتماعیاستوارباشد.
چگونـــه میتـــوان کـــودکان را بـــا اســـباب بازیهای بومی مأنوس کرد تا اسیر زرقوبرقاسباببازیهایغیربومیکهاحیاناً ضمایم فرهنگی خـــاص خود را هـــم دارند نشوند؟
ابتدا باید روشــــن کنیم کــــه منظورمان از محصوالت فرهنگی بومــــی عاری از هر نوع تعصب اســــت. دســــتاوردهای بوم ساخت هر جامعهای مبتنی بر نیازهای مشــــخص و متمایــــز آن جامعه اســــت. به طــــور مثال غذاهــــای بومــــی ایرانی کــــه به مــــرور زمان ابداع شــــدهاند حاصل ذائقــــه ایرانی و مواد اولیــــه موجــــود در این محیــــط جغرافیایی هستند. در واقع ســــاکنان هر منطقه از ایران بر اساس منابع موجود و ذائقهشان به تهیه غذاهای گوناگون مبــــادرت ورزیدهاند. کمی بهریشههایاینخوراکهاکهنگاهمیکنیم، میبینیممواردتشکیلدهندهآنهادرهمان محیطی بــــه عمل میآید که انســــان در آن منطقه زندگی میکند و این نشــــانگر نوعی ســــازگاری انسان با طبیعت اســــت. در واقع کارایی درونی انســــان با ارگانیســــم طبیعی محیط به ســــازگاری میرســــد و محصوالت بومســــاختش نیز در ســــازگاری کامل با او و محیطشهستند.
ایــــن ویژگــــی در محصــــوالت فرهنگی و هنــــری پررنگتــــر اســــت. اســــباببازیها و بازیهای بومــــی نیز بر بســــتری از باورهای جمعــــی، اعتقــــادات، عالقهمندیهــــا و ســــاختارهای وابســــته بــــه محیــــط بهوجود میآینــــد و بــــا انســــان ســــاکن در آن محیط ســــازگارند.بنابراین، تأکید بر دســــتاوردهای بومســــاخت حمــــل بــــر تعصــــب نیســــت و حکایــــت از یــــک قاعــــده طبیعــــی دارد و بازیهای هر منطقــــهای همچون خوراک و لباس آن منطقه، برگرفته از نیازهای آشکار و پنهان ساکنان آن است.
در دنیای امروز با توجه به دسترســـی آسان و فراگیر به فضای مجازی و تأثیر رسانهها، آیا اسباببازیبومیمیتوانددرجهتتثبیت فرهنگبومیکارگرباشد؟
امــــروز اســــباب بازیها بــــه عنــــوان ابزار مهــــم فرهنگــــی دارای پشــــتوانههای قوی اقتصــــادی، رســــانهای و هنــــری هســــتند. بسیاری از اسباب بازیهای پرمصرف توسط برنامههای تلویزیونی، فیلمها، انیمیشنها و بازیهــــای رایانهای معرفــــی و به گونهای پشــــتیبانی میشــــوند که در جامعه کودکان و نوجوانان نیاز به مصــــرف تولید میکنند. در واقع موفقیت برندهای جهانی اســــباب بــــازی مرهــــون حمایت جریانهــــای فرهنگی و هنری و رسانهای از آنهاست. این برندها از طریق همپوشــــانی ظرفیتهــــای ســــینما، تلویزیون و فضای مجازی بازارهای جهانی را به تسخیر خود در میآورند و ضمن کسب درآمد اقتصادی، به صدور فرهنگ و آوازه کشور یا شرکت تولید کننده آننیزمیپردازند.
اسباب بازی بومی هم از این قاعده مستثنی نیســــت و همــــاوردی آن با محصوالت مشــــابه نیازمند پشــــتیبانی همه عوامل و دســــتگاههای فرهنگیاست.
به نظر شما این همراهی و پشتیبانی از صنعت اسباببازیکشوربایدچگونهصورتبگیرد؟
وقتی از اســــباب بازی به عنوان یک صنعت حــــرف میزنیم پــــای عوامــــل متعــــدد دیگری نیزبه میان میآید. صنعت اسباب بازی عالوه بر محتوای فرهنگی اسباب بازی دارای ساختارهای صنعتی و تولیدی نیز هســــت.به نظر میرســــد صنعت اســــباب بازی کشــــور پیش از هر چیزی نیازمند بررســــی و مطالعه علمی است تا ابعاد مختلف ظرفیتها، توانمندیها، ناکارآمدیها و کمبودهای آن آشکار شود. این حرکت جمعی باید از ســــوی صنعت، دانشــــگاه و دستگاههای متولی و مرتبط صورت بگیرد تا سیمای واقعی ایــــن صنعت بــــه عنوان یک صنعــــت فرهنگی روشــــن شود.نخســــتین کنفرانس ملی اسباب بــــازی و ســــرگرمی ایرانی بــــه این منظــــور و از سوی انجمن علمی پژوهشهای هنری ایران و دانشــــگاه الزهــــرا و پشــــتیبانی دســــتگاههای مربوطــــه طراحی شــــده اســــت تا بــــا دعوت از پژوهشــــگران و دانشــــگاهیان، ابعــــاد مختلف فرهنگــــی، اجتماعــــی، هنــــری، اقتصــــادی و صنعتــــی اســــباب بازی در آن بررســــی شــــود. دســــتاوردهای پژوهشــــگران در زمینــــه ابعــــاد متعدد و متنوع صنعت اسباب بازی میتواند تصمیمگیــــری و هدفگــــذاری را بــــرای ایــــن صنعت، قرین با واقعیات موجود آن کند.
بایــــد توجــــه داشــــت که فضــــای رقابــــت در صنعتاسباببازیبسیارفشردهاستوداشتن بنیههای فرهنگی و هنری بومی در این صنعت بــــرای ورود به این فضای رقابتی کافی نیســــت. مسیر موفقیت این صنعت از میان عرصههای دانشــــی و رشــــتههای متعددی عبور میکند و باید ضمن شناســــایی توانمندیهــــای بومی و دســــتاوردها و میــــراث بوم آوردی که در کشــــور در زمینه اســــباب بازی داریم، با نگاه درست و واقع بین به بازارهای جهانی و رقبا، پا به میدان بگذاریم تا بازنده این بازی بزرگ نباشیم.
بهنامزنگی: اسباب بازی و هرنوع محصول فرهنگی که با قصدکارآیی فرهنگی طراحی و تولیدمیشود،دارای هویت مشخص و بنابراینمرزبندی فرهنگیاست، اما باید به این نکتهمهمتوجه داشت که مرزبندی فرهنگیموجود در بین جوامعً مختلف،لزومابا مرزبندیجهان کودکانیکینیست