چشم و چراغ اهل بینش
تأملی بر «اخالق علمی و عملی امام رضا(ع)» به مناسبت شهادت آن حضرت
آدمــــی کــــه خالصــــه و اجمــــال نظام هســــتی اســــت و چون جام جهاننما، تمــــام زوایــــا و مزایای عوالــــم وجود را در خــــود دارد و به قول شــــیخ محمود شبستری: جهان انسان شد و انسان جهانی ازین زیبندهتر نبود بیانی همچــــون نســــخه مفصل خــــود، در نــــوع خود دارای مراتب از نظر شــــدت و ضعف وجودی اســــت. درست است که وحدت نوعی دارد امــــا در عین وحدت نوعــــی از کثــــرت وجــــودی و تفاضل در مراتب هستی برخوردار است. جایگاه و نیز میزان تأثیرگذاری او بستگی دارد که چه مرتبهای از کمال را به دســــت آورده و در چه جایگاهی در این نظام پیچیده طویل و عریض وجود، قرار گرفته باشد.
پیشوایان الهی و بویژه بعد از پیامبر عظیمالشــــأن حضــــرت محمــــد(ص)، ائمه اهل بیت(ع) از باالترین رتبه کمال وجــــودی و جامعیت علمــــی و عملی و اخالقــــی برخــــوردار بودهانــــد و در تمام شــــعب کماالت واقعی، پیشــــوای الهی طالبان کمال و حقیقت بوده و هستند.
رسالت مشــــترک همه ادیان الهی و فلســــفه همه آنان که به دست باکفایت و جامعالشــــرایط پیشوایان آنان اجرایی و عملیاتــــی میشــــود، رهایی انســــانها از پندارگرایــــی بــــه پدیدارشناســــی و از پدیدارشناســــی به پدیدآورندهشناسی و پدیدهآورندهگرایی اســــت که اوج نقطه کمال و حصول مقام اطمینان و آرامش پایــــدار اســــت و این مســــیر میطلبد که تمــــام موانع وصــــول این ایــــده و آرزو از درون و بیرون برداشــــته شود. اینجاست کــــه ضــــرورت «انســــان کامــــل» اثبــــات میشود که آدمیان را به سالمت از همه این مراحل سخت و دشوار عبور دهد.
فلسفه امامت در ســـخنان امام رضا(ع)
در بیانی مفصــــل حضرت علی ابن موســــی الرضــــا(ع) فلســــفه و حکمــــت امامــــت و نقش کمالبخشــــی امــــام را مفصــــل توضیح و تشــــریح فرمودهاند؛ ترجمه فرازی از این کالم نورانی چنین است:
«امام حالل خدا را حالل و حرام او را حرام و حدود خدا را به پا دارد
امام مانند خورشید تابان که نورش عالم را فراگیرد و خودش در افق اســــت بــــه نحوی که دســــتها و دیــــدگان به او نرسد.
امــــام ماه تابــــان، چراغ فــــروزان، نور درخشــــان و ســــتارهای اســــت راهنما در شــــدت تاریکیها و رهگذر شهر و کویرها و گرداب دریاها.
امام آب گوارای زمان تشــــنگی و رهبــــر بــــه ســــوی هدایــــت و نجاتبخش از هالکتگاهها است هر که از او جدا شود، هالک شود.
امام ابری است بارنده، بارانی است شــــتابنده، خورشــــیدی اســــت فروزنده، سقفی است ســــایهدهنده، زمینی است گســــترده، چشــــمهای اســــت جوشنده و برکه و گلستان است.
امام همــــدم و رفیق، پــــدر مهربان، برادر برابر، مادر دلســــوز به کودک، پناه بندگان خدا در گرفتاری سخت است.
امــــام امیــــن خــــدا اســــت در میــــان خلقش و حجت او بر بندگانش و خلیفه او در ســــرزمینهایش و دعوتکننده به سوی او و دفاعکننده از حقوق است.
امــــام از گناهــــان پــــاک و از عیبهــــا برکنــــار، بــــه دانــــش مخصــــوص و بــــه خویشــــتنداری نشــــانهدار است، موجب نظــــام دین و عزت مســــلمین و خشــــم منافقین و هالک کافرین است» (اصول کافی)
مالحظــــه میکنیــــم در ایــــن بیــــان امــــام هشــــتم(ع)، بلیغترین توصیفات و تشــــبیهات درشــــأن و نقــــش و منزلت امــــام معصوم به عمل آمده اســــت که خالی از هرگونه مبالغه و اغراق اســــت و تاریخ حیات طیبه پیشــــوایان شیعه(ع) به روشــــنی همه این توصیفات جامع و کامل را به وضوح اثبات نموده است.
امــــام و پیشــــوای کامــــل معصــــوم و برگزیــــده خداوند با شــــخصیت علمی خــــود، ظلمــــت جهــــل و جــــور را از بین میبــــرد و پیوســــته تشــــنگان حقیقت را با دریــــای بیکران دانش خود ســــیراب میکنــــد و ســــرزمینهای خشــــکیده دلهای دور مانده از باران رحمت گوهر نــــاب را چــــون بارانی پربار به ســــرزمین باطــــراوت مبــــدل میکنــــد و شــــریعت بیپیرایه عدالتمحور و کمالبخش که تنها راه وصول به کمال مطلق اســــت را برپا میدارد و معلوم است که این همه بدون داشــــتن ظرفیت وســــیع و علم و شکیبایی در امام و پیشوا ممکن و میسر نیست.
لذا امام هشــــتم(ع) یکــــی از صفات اخالقــــی امــــام و پیشــــوا را «حلــــم» و «شــــکیبایی» توصیــــف نمــــوده اســــت. آری، ایــــن حقیقــــت و فلســــفه امامت و ضرورت انســــان ضروری یعنی پیشوای کامل اســــت که ارتباط با چنین انســــان کاملی تعیینکننده نصاب شــــخصیت این جهانی انســــانها و مشخصکننده وضعیت و حشــــر و نشر آن جهانی آنان است.
«پیشــــوا» بــــه قــــدری در ســــاختن و شکلگیری انسانها میتواند مؤثر باشد که قــــرآن وقتی کــــه قیامــــت را توصیف میکنــــد میفرمایــــد: «یــــوم ندعــــوا کل اناس بامامهم»؛ «قیامت روزی اســــت که هــــر گروهی از انســــانها را بــــا امام و پیشوایشان فرا میخوانیم.»
از ایــــن توضیحات روشــــن میشــــود که فلســــفه امامت و ضرورت پیشــــوای معصــــوم فقــــط در خالفــــت ظاهری و مدیریت سیاســــی نباید خالصه شــــود؛ بلکه فلســــفه پیشــــوایی در ادیان و بویژه در اســــالم و باالخــــص در نظــــام فکری شــــیعی، بســــیار وسیعتر و گســــتردهتر از آن اســــت. فلســــفه اصلی نظام امامت در تفکر شیعی که نمونه آن را از بیانات امام هشــــتم(ع) بیان کردیم، ســــاختن انســــانها و ترقی و تعالی فکری و عبور دادن آنــــان از «پندار» بــــه «پدیدار» و از آن بــــه «پدیدآورنده» و توســــعه اخالق و فضایــــل و تعمیــــق صفــــات حمیده و پســــندیده انســــانی و ایجــــاد روح تعاون در آدمیان و به انســــان نگاه فرامذهبی و فرااقلیمی داشتن و تحقق عینی کرامت برای همه انسانها است.
البته اگــــر حکومت ظاهــــری هم در دست آنان باشد میتواند به این هدف به ســــهم خود کمک کند امــــا ارزش آن در حد یک فرصت و وســــیله است ولی آنچه هــــدف اســــت همانها اســــت که مورد اشــــارت قرار گرفت و همین است معنای فرمایش رســــول خــــدا حضرت محمــــد(ص) کــــه فرمــــود: «الحســــن و الحســــین امامان قامــــا او قعــــدا»؛ امام حســــن و امام حســــین(ع) هــــر دو امام هســــتند چــــه قیــــام کننــــد و حکومت و قدرت را به دســــت گیرند یا قیام نکنند و حکومــــت ظاهری در دســــت دیگران باشد.
آنچه مهم اســــت مرجعیت امامان شــــیعه(ع) برای رشــــد، هدایت، تعالی همهجانبه انسانها و در نهایت رساندن آنــــان بــــه کانــــون عظمــــت و عینیــــت بخشــــیدن یگانه پرستی علمی و عملی است.
اخالق علمی
آنگونــــه کــــه تاریــــخ حیــــات طیبــــه امــــام هشــــتم(ع) نشــــان میدهد پس از هجــــرت اجبــــاری آن حضــــرت بــــه خراسان، خلیفه وقت عباسی مأمون، جلسات متعدد ســــنگینی تشکیل داد که واقعاً باید به طور حقیقی نه مجازی تمام آن را مناظــــرات آزاد نامید. فعالً در صــــدد تحلیل انگیزه یــــا انگیزههای مأمــــون بــــرای تشــــکیل این جلســــات نیستیم و نیز تحلیل محتوای جلسات و غنــــای علمــــی آن بــــه فرصتهــــای بیشــــتر نیــــاز دارد امــــا آنچــــه از منظــــر اخــــالق علمی از رفتــــار و برخورد امام هشــــتم(ع) باید مورد توجــــه قرار گیرد نکاتی است از جمله:
نکتـــه اول: در هیــــچ کــــدام از پیشــــنهادهای مناظره، امام هشتم(ع) ابراز ناخرســــندی نکــــرد و بــــرای فرار از مناظره و بحث علمی با رؤســــای ادیان و مذاهب مختلف بهانهای نیاورد؛ بلکه به گرمی از برپایی جلسات مناظرههای علمی استقبال کرد. اینکه بفرماید من امام معصوم هستم وشــــأن من اجازه ورود بــــه ایــــن جلســــات را نمیدهــــد و فــــردی از اصحاب خــــود را برای حضور در این جلسات مشخص نماید، چنین رفتاری از آن حضرت دیده نشد.
نکتــــه دوم: هیچگونــــه محدودیت و پیششرطی قرار نداد که طرف مناظره چگونــــه باشــــد و مجالــــس مناظــــره به گونهای کنترل شده باشد.
نکته سوم: آنچنان که متن مناظرات امام هشــــتم(ع) نشان میدهد و تاریخ زندگــــی علمی و عملــــی آن حضرت و سایر امامان و پیشــــوایان(ع) گویای آن اســــت؛ هیچگاه حتی وقتی که برخی از طرفهای مناظره کلمــــات غیرعقلی، غیرمنطقــــی و تحکمآمیــــز داشــــتهاند، امــــام رضــــا(ع) دســــت از راه و روش عالمانه خود برنداشته و با کمال متانت و شــــکیبایی مقصد خــــود را دنبال کرده است.
همانگونه که در توصیفات خود امام هشتم(ع) در باب صفات امام گذشت، روش دعــــوت همه انبیا و اولیــــا و بویژه پیشوایان شــــیعه بر محور این سه اصل الهی اســــتوار بوده است: ۱- حکمت ۲موعظه حسنه ۳- جدال احسن
«حکمــــت» بــــرای طالبــــان براهین محــــض عقلــــی و فلســــفی، «موعظــــه حســــنه» برای گروهی که دلهای آماده پذیــــرش حقایــــق را دارنــــد و «جــــدال احســــن» بــــرای آن دســــته و گروهی که برای خود یک سلســــله مقبوالتی دارند و یــــک دســــته اعتقاداتی را بــــرای خود تعریــــف کردهانــــد و ســــخت حتــــی زیر بــــار براهین فلســــفی و عقلــــی محض میروند.
در مناظــــرات امــــام هشــــتم(ع) بــــا برخــــی از علمــــای ادیان، امــــام(ع) در مــــواردی بــــر اســــاس معتقــــدات خود آنان با آنــــان مناظره نمودهاند، با عالم مســــیحی بر اساس مســــلمات انجیل و با عالــــم یهودی با مصرحــــات تورات و مانند آن تــــا بحث با آنــــان مثمرثمر و منتج به نتیجه باشد.
۳
اخالق عملی
پیشــــوایان دینــــی و امامــــان بر حق شیعه، تأثیرگذاری زندگی عملی آنان از دانش و علوم بیکران آنان کمتر نبوده است اگر نگوییم جنبه سازنده آن بیشتر بوده است.
اخــــالق وقتی تأثیــــر خــــود را بهطور گسترده خواهد داشت که توصیهکننده به اخالق، خود، بیش و پیش از همه به گفته خود مالزمت عملی داشته باشد. قرآن مجید سخت مؤمنان را از گفتاری کــــه عمل نمیشــــود برحذر مــــیدارد و میفرمایــــد: ای اهل ایمــــان چرا چیزی را که انجام نمیدهید میگویید (سوره صف) و اگر بخواهیم بدانیم که مدعیان علم و دانایی چقــــدر از حقیقت و گوهر علــــم برخوردارنــــد و دغدغهمنــــدان اخــــالق چقدر گفتــــه و توصیههای خود را بــــاور دارند بهترین نشــــانه مطابقت «گفتار» با «رفتار» آنان است.
اگــــر بگوییــــم امامــــان شــــیعه آنچه کــــه فرمودهانــــد در عینیــــت عملــــی پررنگتر نشــــان دادهانــــد هرگز مبالغه و اغراقگویی نکردهایــــم. اگر توصیه به احترام و تکریم نوع انســــان نمودهاند، اگر به یاران خود سفارش نمودهاند اهل دیگر ادیان را احترام کنید، اگر پیاپی به توجه به درمانــــدگان توجه دادهاند، اگر بر رعایت حقوق انسانها بیم و هشدار دادهاند، اگر عدالــــت را زیربنای واقعی جامعه دینی دانســــتهاند و بر گسترش آن تأکیــــد داشــــتهاند، اگــــر بــــر اخــــالق خانوادگی و آیین همســــرداری اهتمام داشــــتهاند و به آن بهــــا و توجه دادهاند، اگر بــــر مراقبت و تربیت صحیح نســــل و بــــرآوردن انتظارات برحق آنان، یاران خود را آگاه میفرمودنــــد، خود بیش و پیــــش از همه به این همــــه جامه عمل پوشــــاندهاند و امام هشــــتم(ع) حیات پربــــار عملی او پر اســــت از ایــــن اصول مهم اخالقی.
بایــــد گفت لحظه لحظه زندگی یک پیشوای بر حق مانند حضرت علی ابن موســــی الرضا(ع) بــــرای طالبان کمال آموزنده اســــت. نمونهای از این سیره با برکت را میتوان در این روایت مشاهده کرد که ابراهیم ابــــن عباس، اخالق آن امام رئوف و بزرگوار را با آن گزارش داده اســــت. او رفتار امام رضــــا(ع) را چنین توصیف نموده است:
۱- هرگز ندیدم کسی را با سخن خود آزرده و برنجاند.
۲- هرگز ســــخن کســــی را قطع نکرد بلکه صبر میکرد تا آن شخص از سخن گفتن فراغت پیدا کرده و کالمش پایان یابد.
۳- هرگز کســــی را که نیاز داشــــت و مقدور برای آن حضرت بود رد نکرد.
۴- هرگز پای خود را در جلو کسی که با وی نشسته بود دراز نمیکرد.
۵- در برابر کســــی که با وی نشســــته بود هرگز تکیه نمیداد.
۶- هرگــــز ندیــــدم صدایــــش را بــــه قهقهه بلند کند خنــــده آن حضرت به صورت تبسم بود.
۷- هنگامــــی کــــه خلــــوت میکــــرد و ســــفره غذایشــــان انداختــــه میشــــد، غالمــــان و آزادشــــدگان خــــود را بر ســــر سفره مینشــــانید و حتی دربان خانه را نیز فــــرا میخواند و در کنار ســــفره خود جای میداد.
۸- آن حضــــرت بســــیار احســــان میکرد و پنهانی صدقه میداد. (عیون اخبار الرضا/ج۲)