فروپاشی خاموش خانواده با تیشه خشونت
گفتوگوی «ایران» با مدیرکل دفتر آسیبهای اجتماعی بهزیستی درباره رفع خشونت از زنان:
در ســـال گذشـــته ٦٧٥١زن که مورد خشـــونت قرار گرفته بودنـــد از خانههای امن بهزیســـتی خدمات نگهـــداری ...و دریافت کردهاند؛ زنانـــی که جز در این خانههای امن در دیگری به رویشـــان گشـــوده نبود. ٥٥ درصـــد این زنان مورد خشونت جسمی و روانی، ٠٣ درصد مورد خشونت کالمی و روانی و ٥١ درصد مورد خشـــونت اقتصادی و جنســـی قرار گرفتـــه بودند. تاکنـــون ٧ خانه امن دولتی و ٥١ خانه امن غیردولتی توســـط سازمان بهزیستی کل کشور راهاندازی شدهاند. فریبا درخشان نیا مدیرکل دفتر آسیبهای اجتماعی بهزیستی کشور در گفتوگو با «ایران» از لزوم توسعه و تقویت خانههای امن سخن میگوید:
خشـــونت خانگـــی چیســـت؟ چه تفاوتی با سایر خشونتها دارد؟
خشـــونت خانگـــی بـــه هـــر شـــکلی از انـــواع خشـــونت اطالق میشـــود که توسط شـــریک زندگی یا ســـایر اعضای خانـــواده اعمـــال شـــود صرف نظـــر از اینکه کجا اتفاق افتاده باشـــد. خشونت طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت عبارت اســـت از تهدید یا تمایل یا اقدام به اســـتفاده عمـــدی از نیـــروی فیزیکی یـــا قدرت، علیـــه خود یا دیگـــری، حتی گـــروه یا جامعه که موجب بروز آســـیب جسمانی، مرگ، آسیب روانی، ضعف رشـــد و یا انـــواع محرومیتها شـــود. در واقع خشـــونت خانگی عبارت اســـت از خشونتی که بین افراد خانواده و شرکای زندگی رخ میدهد که اغلب و نه همواره در درون خانه اتفاق میافتد.
البته خشونت خانگی انواع مختلفی دارد که میتوان به خشونت جسمانی، خشـــونت اقتصادی، خشـــونت روانی و کالمی و خشونت جنســـی اشاره کرد که این خشـــونت میتواند بـــرای هر یک از اعضای خانواده اتفاق بیفتد.
خشـــونت خانگـــی علیـــه زنـــان در خانوادههـــای ایرانی بیشـــتر از کدام نوع است و ریشه این خشونتها چیست؟
بیشـــترین آمـــار گـــزارش شـــده در خشـــونت خانگـــی علیـــه زنـــان خشـــونتهای جســـمی اســـت و بعـــد هـــم خشـــونتهای روانـــی و کالمی که این مســـأله شـــاید به دلیل آن باشد که گزارشدهـــی و پیگیری خشـــونتهای جســـمانی بیشـــتر صورت میگیـــرد. به طور کلـــی عوامـــل مختلـــف فرهنگی، اجتماعی، اقتصـــادی و روانی میتوانند منجر به خشـــونت علیه زنان شـــوند که از ایـــن عوامل میتوان بـــه عدم توانایی فـــرد در کنترل خشـــم خـــود، اعتیاد به مواد مخدر و روان گردان، فقر اقتصادی مفرط و عدم بـــرآورده کـــردن نیازهای پایه، ابتـــال به بیماری روانی و نداشـــتن مهارت برقراری ارتباط مؤثر اشاره کرد.
متأســـفانه اکثر زنان ایرانـــی که مورد خشم و خشونت خانگی قرار میگیرند، خشـــونت را تحمـــل کـــرده و گـــزارش نمیدهند. به نظر شما چه عاملی باعث سکوت آنها میشود؟
اکثـــر زنانـــی کـــه مـــورد خشـــونت همســـران خود قرار میگیرند، به دالیل مختلف از طرف جامعه مورد حمایت قرار نمیگیرند. حتی خانوادههای آنها نیز تنها در موارد شدید خشونت دخالت میکنند و اغلب سعیشان بر این است که از مرد تعهـــد بگیرند. معموالً، توقع از زنان، تحمل رفتار مرد یا تغییر دادن رفتار زن اســـت، بـــه گونهای کـــه فضا را مدیریت کنـــد و شـــرایط تعارضی را که به خشونت میانجامد، به وجود نیاورد. اگر بـــه زندگی ایـــن زنان نـــگاه کوتاهی
داشته باشـــیم میبینیم که نه تنها زنان در شرایط نامناســـب خانوادگی زندگی میکننـــد، بلکه فرزندان آنهـــا نیز از این شـــرایط زندگی رنج میبرنـــد. فرزندان ایـــن خانوادههـــا، دارای مشـــکالت رفتـــاری زیـــادی هســـتند؛ از ســـطح نابهنجاریهایـــی ماننـــد پرخاشـــگری، افسردگی و بیاعتنایی نسبت به دیگران تا رفتارهایی مانند دزدی، اعتیاد و خرید و فـــروش مواد مخـــدر. از طرفی حتی از نظر احساسی هم زنان با مواردی مانند نفرت فرزندان نســـبت به پـــدران خود، حتی در حد اقدام کشـــتن پدر، تا نفرت نسبت به مادر، با جانبداری از رفتار پدر و ســـعی در بیـــرون کردن مـــادر از خانه رو به رو میشـــوند. این شـــرایط زندگی خانوادگی که همراه با خشـــونت است، میتواند با گردش خشـــونت، به نســـل بعدی برسد. زنان برای بهبود بخشیدن به شـــرایط زندگی خود، به هـــر اقدامی متوســـل میشـــوند مثالً از طریق قهر و آشـــتیهای مکرر، مراجعـــه به کالنتری و دادگاه و همچنیـــن، مراکـــز مشـــاوره که معمـــوالً نتیجۀ ایـــن فعالیتها، بنا بـــه گفته خـــود زنان، به تحمل شـــرایط یـــا تغییـــر دادن رفتـــار منجر میشـــود. ایـــن گونه زنان نه تنهـــا حاضر به طالق نیستند، بلکه حتی از تجسم آینده خود به عنوان زن مطلقه نیز وحشـــت دارند. از دالیلـــی کـــه میتوانـــد بعنـــوان عدم تمایـــل آنان بـــه گزارش دهـــی قلمداد شـــود؛ داشـــتن فرزنـــد و ترس مـــادران از رها کـــردن فرزنـــدان پـــس از جدایی است. همچنین این زنان همواره از بروز مشکالت اقتصادی بعد از طالق هراس زیادی دارند.
بخشی از فعالیت سازمان بهزیستی به اقدامات این نهاد در خصوص حمایت از زنان تحت خشـــونت خانگی بعنوان یک آسیب دیده برمی گردد.این سازمان چه اقدامات حمایتی در این زمینه انجام میدهد؟
مراکز خانه امن از ســـال ۲۹ با هدف پاسخگویی به نیاز اجتماعی «حمایت از زنان و کودکان از خشـــونتهای خانگی، کنتـــرل و کاهش خشـــونتهای خانگی و تبعـــات ناشـــی از آن» و انـــواع آزار (جســـمی، جنســـی و روانی) راهاندازی شـــده اســـت چون اعمال خشـــونت نه تنها تندرســـتی، ســـالمت عقل، تعادل عاطفی و روانی آنها را به خطر میاندازد بلکـــه جامعـــه را نیز متضرر میســـازد. به عبارتـــی هدف کلـــی ایـــن فعالیت، حمایت و توانمندسازی زنان و دخترانی اســـت که در معرض خشونت هستند و یا مورد خشـــونت قرار میگیرند. در این مراکز خدمات تخصصـــی گوناگونی به زنانـــی که مورد خشـــونت خانگـــی قرار گرفتهانـــد و فرزنـــدان همراه آنهـــا ارائه میشود.
به خانههـــای امن اشـــاره کردید، این خانهها در راستای چه اهدافی راهاندازی شدند؟
هـــدف کلی ایـــن طـــرح، حمایت و ســـاماندهی مجدد خانواده و بازسازی نظام خانوادهای اســـت که دچار بحران خشـــونت شـــدهاند کـــه این مهـــم را از طریق توانمندســـازی زنان در معرض خشـــونت خانگی به انجام میرســـاند. چرا که همانطور کـــه همگی معتقدیم در خانـــواده ایرانـــی اســـالمی وجود زن نقش مهمی در تحکیم خانـــواده دارد لذا هرگونه آسیب بر او مصداق آسیب بـــر خانـــواده و بالطبـــع جامعه اســـت. همچنیـــن از اهـــداف دیگـــر ایـــن طرح میتوان به تأمین محل امن جهت زنان در معرض خشـــونت یا خشـــونتدیده و فرزنـــدان آنهـــا، مداخله در مشـــکل یا وضعیت فرد خشـــونتدیده اشـــاره کرد. عالوه بر این ارتقای ســـطح دانش و آگاهی آنها و خانوادههایشان و کمک بـــه درک موقعیـــت خـــود در شـــرایط خشـــونت زا و بـــه کارگیری شـــیوههای پیشـــگیرانه جـــزو اهـــداف ایـــن طـــرح اســـت. ارتقای توانمندیهـــای زنان در معرض خشونت و خشونت دیده برای مقابله با مســـائل فردی و اجتماعی در شـــرایط بحرانی از طریق ارائه خدمات تخصصـــی بموقـــع و اطالعرســـانی و آگاهسازی عمومی در رابطه با خشونت علیه زنان، نشانهها و راهکارها هم جزو اهداف است.
در این خانههای امن چه نوع خدماتی به زنان خشونت دیده ارائه میشود؟
در این مراکز در چند قالب خدمات تخصصـــی عرضـــه میشـــود؛ یکـــی خدمات روزانه اســـت؛ در شـــرایطی که زن خشونتدیده یا در معرض خشونت ناچار اســـت به همان منزلی برگردد که در آن در معرض خشـــونت قرار گرفته، مـــددکار اجتماعـــی در قالـــب ارائه یک طرح کـــه با کمک خـــود فـــرد مراجعه کننـــده تهیه میکنـــد، مـــواردی را برای ایمنـــی او ارائه میدهد.چون همیشـــه احتمال تکرار خشونت وجود دارد. البته طـــرح ایمنی بـــرای هر فرد بـــه صورت اختصاصی با توجه به شرایط فرهنگی، سن قربانی، سن فرزندان، نوع خشونت و منابـــع حمایتـــی قربانـــی طراحـــی میشود. یکی دیگر از خدمات، خدمات نگهداری اســـت. اگر زن خشونت دیده یا در معرض خشـــونت، خطـــر امنیت جانی داشته باشـــد و امکان بازگشت به محل زندگی و یـــا محلی که در آن مورد خشـــونت قرارمی گرفته، نداشته باشد به صـــورت موقت در خانـــه امن همراه با فرزند خود (دختـــر بدون محدودیت سنی و پســـر تا باالی ســـن بلوغ) با اخذ حکم قاضـــی نگهداری میشـــوند. این خدمات شـــامل مـــددکاری اجتماعی، روان شناســـی، حقوقی و پزشکی است. نوع دیگر خدمات، مداخالت تخصصی الزم با مرتکبین خشـــونت است. یعنی پـــس از پذیـــرش گـــروه هـــدف (زنـــان خشونت دیده و یا در معرض خشونت و فرزندانشـــان) برای دستیابی به هدف کنترل و کاهش خشـــونتهای خانگی و جلوگیری از تکـــرار آن باید اقداماتی نیز در خصـــوص مرتکبین صـــورت بگیرد. در ایـــن نـــوع از خدمـــات، برنامههایی بر تغییر رفتار مرتکبیـــن وجود دارد که محیط را برای قربانیان امنتر میسازد. این نوع مداخالت نیز به عنوان قسمتی از مداخـــالت تخصصی کارشناســـان در خانههای امن قرار گرفته که بر اســـاس پروتکل تدوین شده در همین خصوص انجام میپذیرد. ■ تاکنون چه تعداد زنان از این خانهها خدمـــات گرفتـــه و اکثر آنهـــا از چه نوع خشونتیرنجمیبردند؟
در ســـال گذشـــته تعـــداد 6۷۵۱ زن تحـــت خشـــونت خانگـــی از مراکـــز مداخلـــه در بحـــران و خانههای امن در سراسر کشـــور خدمت دریافت کردهاند که متأســـفانه حـــدود ۵۵ درصـــد آنها خشـــونت جســـمی و روانـــی و حـــدود 30 درصـــد خشـــونت کالمـــی و روانـــی و ۵۱ درصـــد باقیمانـــده خشـــونتهای اقتصادی و جنســـی را تجربـــه کردهاند. البتـــه ایـــن نســـبتها بـــه دلیـــل ذات خشـــونت که اغلب به صـــورت توأمان صورت میپذیـــرد قابل انفکاک به طور مشخص نیست. ■ به نظر شـــما وجود این خانهها چقدر بـــه زنان خشـــونت دیده کمـــک کرده یا میکند؟
اگر چه از راهاندازی این خانهها مدت زیادی نمیگذرد و نمیتوان با قاطعیت و بـــر اســـاس شـــاخصهای مشـــخص دربـــاره آن صحبت کرد ولـــی عملکرد کوتاه و چند ماهه ایـــن خانهها حاکی از موفقیت ۵۷ درصدی آنهاســـت. یعنی بـــا بهرهگیـــری از خدمات ایـــن خانهها خدمت گیرنـــدگان به محیط امن خانه بازگردانـــده شـــده و یا در صـــورت عدم بازگشت به خانواده امکانات الزم جهت یک زندگی مستقل و سالم برای ایشان فراهم شده است. ■ شما در صحبتهایتان به اقامت زنان خشونت دیده در مرکز اشاره کردید، این زنان تا چه زمانی میتوانند در این مراکز بمانند؟
بـــه هـــر حـــال بـــرای هـــر یـــک از خدمتگیرنـــدگان یـــک طـــرح کمکی بـــا هـــدف توانمندســـازی برنامهریزی میشـــود که بر اســـاس دســـتورالعمل اجرایی مدت اقامت خدمت گیرندگان در خانه امن 4 ماه اســـت که با توجه به فرایند توانمندســـازی ایشان و تصمیم تیـــم تخصصی مرکز تا یـــک دوره دیگر (یعنی 4 ماه دیگر) قابل تمدید است. ■ زنانـــی که خشـــونت میبیننـــد از چه طریقـــی میتوانند بـــه خانههـــای امن مراجعهکنند؟
به سؤال مهمی اشاره کردید، ببینید از آنجایی کـــه امنیت خانه امن بســـیار مهم اســـت پس این مراکـــز به صورت مســـتقیم پذیرش ندارند بنابراین زنان خشـــونت دیـــده میتواننـــد از طریـــق مراجعـــه بـــه مراکز مداخلـــه در بحران (اورژانـــس اجتماعـــی) مـــورد پذیرش قرار گرفته و یا با خط 3۲۱ که خط تلفن اورژانس اجتماعی است تماس بگیرند. ■ در حال حاضر چه تعداد خانه امن در سراسر کشـــور راهاندازی شده و خدمات ارائهمیدهند؟
تـــا پایان امســـال، تعـــداد خانههای امن در سراسر کشور ۷ خانه امن دولتی و ۵۱ خانه امن غیر دولتی است که مراکز غیردولتی بـــا اســـتفاده از ظرفیتهای غیردولتی و با کمک و همت افراد خیر و متخصص در استانهای کشور از طریق ماده 6۲ (دســـتورالعمل ماده 6۲ قانون تنظیم بخشـــی از مقررات مالی دولت) راهاندازی شـــده اســـت. به عبارت دیگر تنها ۹ اســـتان فاقد خانه امن اســـت که با برنامه ریزیهای انجام شـــده تا پایان ســـه ماهه اول سال آتی این ۹ استان نیز دارای خانه امن خواهند بود. ■
به طور قطع در زمان راهاندازی مراکزی با این اهـــداف بـــا مشـــکالت عدیدهای برخورد کردهاید میتوانید به چند نمونه از این مشکالت اشاره کنید؟
بلـــه، اگـــر بخواهـــم بـــه مشـــکالت اشـــاره کنم باید بـــه این مطلب اشـــاره کنـــم از آنجایـــی کـــه راهانـــدازی خانـــه امـــن علیالخصـــوص بـــا اســـتفاده از ظرفیتهـــای غیـــر دولتـــی و همکاری ســـازمانهای مردم نهاد مسائل خاص خود را به همـــراه دارد (چرا که منفعت مالی هیچ گاه در این موضوعات جایی نداشـــته و بضاعت مؤسســـات از لحاظ تخصصـــی اهمیـــت بســـزایی دارد و تعداد مؤسســـات همکار در این راســـتا بسیار محدود اســـت) از این رو استانها همواره بـــا کمبود مؤسســـات داوطلب بـــرای راهاندازی خانههـــای امن مواجه هســـتند. از سویی دیگرتنها یک سازمان نمیتوانـــد به ســـاماندهی آســـیبهای اجتماعـــی بپـــردازد و عهـــده دار ایـــن مســـأله باشـــد. بـــرای ایجاد و توســـعه خانههای امن نیاز به همکاری با ســـایر دســـتگاهها علیالخصـــوص دســـتگاه قضایی هستیم. بنابراین اشراف سیستم قضایی به مســـأله خشونت علیه زنان و حمایتهای قانونی از ایشـــان میتواند کمک شایانی به توانمندسازی این افراد کند. از دیگر مســـائل میتـــوان به لزوم تدوین و تصویب قوانینـــی جهت الزام فردی که خشـــونت میکند به گذراندن جلسات مشـــاوره برای اصالح رفتارش اشـــاره کرد که ما امیدواریم با همکاری قضات و مقامـــات قضایی این مهم به انجام برسد. ■
برای کاهش این آسیب در خانواده چه راهکارهاییدارید؟
بـــرای پیشـــگیری از وقـــوع فجایـــع و پیشـــامدهای ناگـــوار در پـــی بـــروز خشـــونتهای خانگی توصیه میشـــود که خانوادهها قبل از ازدواج فرزندانشان نســـبت به لـــزوم مشـــاوره و اســـتفاده و بهرهگیـــری از کالسهـــای مهارتهای زندگـــی و مهارتهای کنترل خشـــم در حیـــن زندگی مشـــترک واقف باشـــند و همچنین مهـــارت آمـــوزی زوجینی که قصـــد بچـــه دار شـــدن دارنـــد در زمینه فرزند پـــروری و نحوه صحیح برخورد با کودکان و نوجوانان میتواند برای کاهش این معضل مؤثر باشـــد. در این راســـتا ســـازمان بهزیستی بســـتههای خدمتی تعریف شدهای دارد از جمله خط تلفن مشـــاوره رایگان 0۸4۱ و یا مراکز مشاوره و در صورت بروز هرگونه خشـــونت بین اعضـــای خانـــواده از جملـــه خشـــونت علیه کودکان و یا همسرآزاری تماس با خـــط 3۲۱ و بهرهگیری از خدمات مراکز مداخلـــه در بحـــران و خانههـــای امـــن میتوانـــد در کاهـــش عوارض ناشـــی از این خشونتها و بازگشت فرد خشونت دیده به محیطی امن مؤثر باشد.
فریبا درخشاننیا: بیشترین آمار گزارش شده در خشونت خانگی علیه زنان خشونتهای جسمی است و بعد هم خشونتهای روانی و کالمی که این مسأله شاید به دلیل آن باشد که گزارش دهی و پیگیری خشونتهای جسمانی بیشتر صورت میگیرد
اکثر زنانی که مورد خشونت همسران خود قرار میگیرند، به دالیل مختلف از طرف جامعه مورد حمایت قرار نمیگیرند. حتی خانوادههای آنها نیز تنها در موارد شدید خشونت دخالت میکنند و اغلب سعیشان بر این است که از مرد تعهد بگیرند