واکاوی یک تردید

ایــران یکــی از لرزهخیزتریــن کشــورهای جهــان اســت کــه در گــذر دهههای پیشــین شــاهد جان باختــن هــزاران نفر افزون بــر اثرات و خســارات اقتصــادی و اجتماعــی کان ناشــی از رخــداد زمینلرزه بوده است.

بــرای نمونه در زمیــن لرزه ۱3 خــرداد ۱369 رودبار با بزرگای 7/3 براساس آمار رسمی بیش از 20 هــزار نفر جان باختــه و بیش از پانصد هزار نفــر بیخانمان شــدند و نزدیک بــه یکصد هزار واحد مســکونی تخریب و سه شــهر و 700 روستا بــه ویرانــی کشــیده شــد. بــه ســبب ویژگیهــای زمیــن شــناختی ایران خاســتگاه مجموعهای از زمین لرزههــای ویرانگر بــا نزدیــک به یکصد و ســی هزار کشــته پیامــد 5۱ زمین لرزه بــا بزرگای تقریبــی 7 (یــک زمیــن لرزه در هــر 7 ســال) و بیش از 50 زمیــن لرزه با بــزرگای 6-6/9 ریشــتری (یــک زمین لرزه در هر دو ســال) از آغاز ســده پیشــین بوده است. بررســی زمین لرزههای تاریخی و دستگاهی نشان از رخــداد زمینلرزه در جای جای این ســرزمین کهن دارد که در این دوره سبب نابودی ۱۱ شهر (بهطور نسبی در هر 0۱ سال یک شهر) شده است.

افزایش روز افزون جمعیت ویژه در گســتره شــهری، ســاخت و ســاز ضعیــف و نبــود یا عــدم اجرای درســت شــیوه نامههــا و آییننامههای ســاخت و ســاز از جملــه عوامــل فزاینــده در شــمار مــرگ و میــر و آســیبپذیری در برابر زمین لرزه بویژه در کشــورهای در حال توســعه است.

زمیــن لــرزه «ازگلــه» اســتان کرمانشــاه کــه در شــامگاه 22 آبــان ماه 693۱با بزرگای 7/3 در مقیاس ریشــتر جانســتان صدها هم میهن کرد و ویرانی گســترده شهرهایی چون ســرپل ذهاب و قصر شیرین افزون بر نابودی گســترده روستاها در گســتره مرزهای باختری کشــور شد اگر چه آخرین زمین لرزه روی داده در فات ایران نیســت ولی سبب ساز تکرار دوبــاره تردیدهــا و پرســشهای بســیار در ماهیــت و چرایی ایــن رخداد طبیعی بود.

زمین لرزه برآمده از رهایی تنش ناشــی از شکســت ناگهانی سنگها در پوسته باالیی زمین در ژرفا است. اگر چه گستره ویرانی و پهنه اثر یک زمین لرزه در وابستگی مستقیم به ژرفای کانونی و بزرگای رخداد است ولی بیگمان امروزه با تکرار تجربه تلخ و ناگوار نقش عوامل انسان ساز بویژه ســاخت و ســاز نابجا و نادرســت و فســاد در اجرا در تشــدید اثرات ویرانگر آن بر کسی پوشیده نیست.

در گذر تاریخ هراس همیشگی انسان از زمین لرزه و چرایی آن ریشه در باورها، افسانهها و خرافات مردمان هر سرزمین دارد. نادانستههایی که در گذر زمان بســته به شــرایط رنــگ و بویی گاه ماورایــی و گاه زمینی بــه خــود گرفته به گونهای کــه گروهی زمین لرزه را خواســت و برآمده از خشم خدایان به سبب نافرمانی انسان دانسته و گاه ارادهای شیطانی و اهریمنی را در ورای آن جستهاند.

شــاید از نگاه جامعه شــناختی دســت یازیدن انســان به نادیدهها را بتوان نشــانی از ناتوانی و ترس از نادانستهها دانست. نادانستههایی که گاه برآمــده از طبیعــت و ماهیــت رخداد اســت و گاه برآمده از شــرایط اجتماعی در زمان و مکانی خاص و البته میل طبیعی انسان در نسبت دادن کاســتیها، حــوادث و ناشــناختههای محیط پیرامــون به قدرت و خواست خدایان در گذشته و دشمنان در زمان حال دانست.

از ایــن میــان اگرچــه بیگمان زمین لــرزه 25 شــهریور ۱357 طبس -گلشــن با بزرگای 6/3 در مقیاس ریشتر نخستین زمین لرزهای نیست که چرایی آن در نابســامانی آن سالها آلوده به اهداف سیاسی وارونه و عوامفریبانــه رقــم خورد.ولی بیگمان آن را میتوان از جمله نخســتین زمین لرزههای رخ داده در فات ایران زمین دانست که تردید و ناباوری اجتماعــی به نظــام حاکم آن روز، رخداد آن را به نادرســتی پیامد دفن زبالههای اتمی در کویر مرکزی دانست!

ترویج خرافه و باورهای غلط خواســته و ناخواسته با اهداف گوناگون سیاســی- اجتماعی- مذهبی در دورههای مختلف بسته به ویژگیهای ســرزمینی- سیاســی روز ناشی از نبود شــفافیت و وجود شکاف در دیوار اعتمــاد دولتهــا و ملــت هرازگاهی رنگــی نو بر این باورهای نادرســت و نابجــا از رخدادهــای طبیعی زد بــه گونهای که در زمین لرزه ســحرگاه 5 دی مــاه 383۱بــم با بزرگای 6/3 در مقیاس ریشــتر به باور بســیاری زمینلرزه پیامد آزمایشهای موشــکی دانسته شــد. باوری نادرست که کم و بیش در دیگر زمین لرزههای سترگ کشور چون زمین لرزه 22آبان ماه «ازگله» کرمانشاه نیز به تکرار شنیده شده است.

باور نادرســتی که شــیوع و تکرار آن با توجه به ســادگی و در دسترس بــودن مبانی علمی در راســتی آزمایی آن نشــان از اهدافی خاص ورای میل به راستی و حقیقتجویی دارد. باوری که ریشه آن را میتوان چون بســیاری دیگر در خرافه و جهل داخلی و گاه سیاســت ورزی جمعی در آن سوی مرزها جست.

زمیــن لرزههــای رخ داده در فــات ایــران زمین در ژرفایــی گوناگون از 6 تــا 30 کیلومتری جانمایی میشــوند در حالی کــه تاکنون هیچ انفجار و آزمایش شــناخته شــده حتی هســتهای در ژرفای بیش از چند صد متری به ثبت نرسیده است.

مــوج حاصــل از رهایــی تنــش ناشــی از گســلش در ژرفــا (پیامــد یک زمینلرزه) یا شکســت در الیههای سطحی (پیامد یک انفجار یا آزمایش هســتهای) در ماهیــت و نــوع بهطــور کامل متفاوت اســت بــه گونهای که ســادهترین دســتگاههای لرزه ســنج بســته به بزرگی دامنه مــوج در جای جای کره زمین قابلیت ثبت و تشخیص آن را دارا هستند.

بــر ایــن پایــه انگارههای تولیــد مصنوعــی زمین لرزه بــا روشهایی چــون «هــارپ» با تابــش امــواج رادیویــی- الکترومغناطیســی از فضا اگــر چه از نظــر تئوری ناممکن نیســت ولی به هیــچ روی امکان تولید دگرشــکلی و شکســت در ژرفای چند کیلومتری پوســته زمین را مشابه آنچــه در زمیــن لرزههایــی چــون رخــداد لرزهای بــم با ژرفــای کانونی حــدود 7 کیلومتــر یا کرمانشــاه بــا ژرفــای کانونی حــدود 30 کیلومتر و بهعنوان آخرین شــاهد زمین لــرزه 0۱آذر ماه هجدک کرمان با ژرفای کانونی 0۱ کیلومتر نخواهد داشت.

بنابرایــن برخاف آنچه شــنیده میشــود نه تعداد پــس لرزهها و نه بلندای دورهای خرد لرزههای پســامد یک زمین لرزه ســترگ از دیدگاه زمیــن شــناختی بهعنــوان فراینــدی ناگزیــر و شــناخته شــده در بازیابی تعادل دوباره نیروهای انباشته در پوسته زمین است.

اگرچــه وجــود همبســتگی و ارتباط زمین لــرزه بویژه در بــزرگا و دوره بازگشــت رخــداد آن برای زمین لرزههای بزرگ بــا دورههای یخچالی و میان یخچالی پیش از این شــناخته شده است ولی پیوستگی زمین لرزه با فصلهای گرم و ســرد، شــرایط آب و هوایی یا شــب و روز نیز از جمله مــواردی اســت که بیش از آنکــه پای در حقیقت و بنیانی علمی داشــته باشد ریشه در عوامفریبی و خرافه دارد.

برخاف آن از نظر فیزیکی حوادثی چون انحراف محور زمین و تغییر ســرعت در گردش آن ناشــی از عوامل درون زاد زمینی چون زمین لرزه 2002 ســوماندا که ســبب انحراف چند متری محور زمین شــد یا عوامل بــرون زاد کیهانــی چون برخورد شــهاب ســنگها را میتوان در تشــدید رخدادهایی از این دســت بیاثر ندانست ولی با توجه به پیچیدگیهای عوامل زمین شناختی در بروز یک رخداد لرزهای، چگونگی و بزرگی آن تاکنون در حد و اندازه انگاشتی علمی باقی مانده است.