حق بیان برای متهم

یکی از پیامدهــای عدالت ترمیمی، دادن نقش فعــال و کنــش گرانــه بــه بــزه دیــده در جریــان فرآیند دادرسی کیفری است. امــروزه بزه دیده تنها یک شــاکی یــا اعالمکننده بزه نیســت بلکه این حق را دارد که نظر خویش را در هــر یــک از بخشهــا و مرحلههــای فرآیند دادرســی کیفری، به شیوه مناســب و در فضایی آرام و ایمن بیان کند. بسیاری از نظامهای دادرسی نوین، کارگزاران دستگاه عدالت کیفری را مکلف کردهاند که به این دیدگاهها توجه کنند. بــزه دیــده در کانــون بحــران رفتــار مجرمانه قرار داشــته که اثــر آن تا پایان دادرســی کیفری همراه وی اســت بنابراین این حق از نخســتین مرحلههــای شــروع یــک فرآیند کیفری تــا پایانیتریــن آن مرحلهها، قابل شناسایی و اعمال است. در بســیاری از کشــورهایی کــه دارای نظــام حقوقــی آنگلوساکســون (انگلســتان و کانادا) هستند، برای آسانسازی اعمال این حق، نمونه فرمهایی تهیه شــده اســت و در دســترس بزه دیدگان قرار میگیرد تا هــر آنچــه که مربوط بــه امر بزه دیدگــی (چگونگی وقوع جــرم، نوع و میزان خسارات و نظر بزه دیده )...و است را در آن فرم بنویسد. در ایران این امر دارای پیشــینه قانونی نیســت و تنهــا حقی که در این زمینه برای بزه دیده شناســایی شــده بود، حق تنظیم شــکایت اســت (بنــد الــف مــاده 56، مــواد 68 و 69 همگــی قانــون آییــن دادرســی دادگاههای عمومی و انقالب در امور کیفری مصوب .)1378 اظهارات شــاکی در قالب تنظیم شــکایت نامه، یکی از جهات شــروع تعقیــب اســت (مــاده )64 نوشــتن برخــی اطالعــات هماننــد نــوع و میــزان ضرر و زیان واقع شــده، موضوع شــکایت، تاریخ و محل وقوع جرم از الزامات قانونی در تنظیم شــکایت نامه اســت (ماده .)68 در تبصره ماده مورد بحث، قوه قضائیه مکلف شــده اســت که برگههای همســانی (اوراق متحد الشــکل) را که در بردارنده پنج مورد آمده در متــن ماده اســت را تهیه نماید و در اختیار شــهروندان قــرار دهد، هر چند به کار نبردن این برگهها، مانع رسیدگی نخواهد بود. این برگه نمیتواند بیانگر کامل دغدغهها و دل نگرانیهای بزه دیده باشــد و تنها موجبی برای شــروع به تعقیب خواهد بود. این در حالی اســت کــه در برخی کشــورها، بزه دیــده این حــق را دارد کــه در قالب فرمهــای تعییــن شــده، نگرانــی و نظر خویــش را دربــاره موضوعات مطرح شده، اعالم کند، البته تشخیص مرحله مناسب برای ارائه این دیدگاهها و نگرانیها از موضوعات مهم است. بررســیهایی کــه در بســیاری از کشــورها انجــام شــده نشــان میدهد کــه زمــان «تصمیم گرفته شــده درباره آزادی متهم بــه قید کفالت یا وثیقــه»، «تصمیمهای مربــوط به پیگرد» و نیز «جبران خســارت» از مرحلههایی اســت که برای ارائه دیدگاههــا و نگرانیهای بزه دیدگان مناسب است. همچنین در برخی کشورها همانند امریکا، این حق به بزه دیده داده شده است که از حکم مناسب برای متهم و آزادی او از زندان بر پایه آزادی مشــروط، آگاه شود تا بتواند دیدگاهها و گفتههای خویش را در دادگاه طرح و ارائه کند.

■ حق حضور در تحقیقات مقدماتی با وجودی که قانونگذار در مواد گوناگون، نشــان داده اســت که مرحله تحقیقــات مقدماتی از اصــول حاکم بر نظام تفتیشــی پیروی میکند (هماننــد مــاده )91 ولی در برخی از بخشهای ایــن مرحله، از اصول نظام دادرســی تفتیشــی عدول کرده است و به ســمت ترافعی شدن پیش رفته است. یکی از مهمترین این مقررات، مفاد ماده 100 قانون آیین دادرسی کیفری است. در ایــن مــاده بــه شــاکی ایــن حق داده شــده اســت که هنــگام انجام تحقیقــات، شــهود خــود را معرفــی کند و دلیلهــای خــود را به مقام تحقیــق ارائه دهد و درخواســت نمایــد که شــخصاً در روند تحقیقات حضور داشته باشد تا جایی که میتواند از صورت مجلس و برگههای پرونــده رونوشــت یــا تصویــر تهیه کنــد، مگــر اینکه با کشــف حقیقت منافات داشته باشد. این حق که به تازگی حیات حقوقی یافته اســت، در عمل مورد توجه وکیل شــاکی قرار خواهد گرفت و چه بسا سیستم قضایی را به چالش بکشــد. در آینده روشــن خواهد شد که واکنش مقامات قضایی به این حق چگونه خواهد بود. قانونگذار برای اینکه نشــان دهد در این امر جدی اســت، یک فرآیند را تعریف کرده اســت. چنان که بازپرس مطالعه یا دسترسی به همه یــا برخــی از برگههــای موجــود در پرونــده را منافی با ضرورت کشــف حقیقت بداند، با ذکر دلیل، قرار رد درخواست را صادر میکند. این قرار بهصورت حضوری به شاکی ابالغ میشود و در مدت سه روز پس از ابالغ قابل اعتراض در دادگاه صالحیت دار است (تبصره یک ماده .)100

■ حق بهرهمندی از خدمات مترجم هیچ امری نباید مانع تحقق عدالت کیفری در دادرســی شــود و مواد قانونــی باید در مســیری طراحی شــوند که منتهی به کشــف حقیقت گــردد. ناتواناییهــای جســمانی یــا ذهنــی بــزه دیــده وی را در یــک موقعیت آســیبپذیری قرار میدهد و نیاز هســت که بــا قانونگذاری درست این کاستی برطرف شود. مقررات دادرســی کیفری به طور کلی دارای جنبه طریقیت هستند که به وسیله آنها باید همه زوایای پنهان یک واقعه مجرمانه هویدا شود. بنابرایــن اگر شــاکی بنا بر نارســایی در کارکرد گفتاری، توانایی ســخن گفتــن را ندارند یــا توانایی شــنیدن معمولی را ندارنــد، مقام قضایی مکلف اســت که به روشهای علمی و عرفی به هدف و منظور شاکی پــی ببرد و در همین راســتا فردی بهعنوان مترجم کــه مورد اطمینان باشــد، تعیین میگردد. مترجم باید ســوگند یاد کند که راستگویی و امانتداری را رعایت خواهد کرد (ماده .)368 چنان چه شــاکی توانایی ســخن گفتن به زبان فارسی را ندارد، دادگاه تکلیف دارد که یک نفر متخصص در ترجمه زبان مورد تکلم شــاکی را بهعنوان مترجم انتخاب کند که دارای دو شرط باشد؛ نخست آنکه مــورد اطمینــان و وثوق باشــد و دوم آنکــه از زمره مترجمان رســمی باشــد، البته در صورت دسترســی نداشــتن به مترجم فارسی، از میان خبــرگان فن یــک مترجم قابل وثوق انتخاب میشــود. در هر صورت مترجــم باید ســوگند یاد کند که راســت گویی و امانــتداری را رعایت میکند. به داللت سطر پایانی ماده 367 قانون آیین دادرسی کیفری، سوگند نخــوردن ســبب عدم پذیرش ترجمــه مترجم مورد اعتماد نیســت و این حکم درباره مترجم خبره است. ■ حق درخواست احضار افراد چنان چه شاکی مدعی شود که حضور فردی یا تحقیق از وی میتواند به روشــن شــدن موضــوع و کشــف حقیقــت کمــک کنــد، میتواند از بازپرســی درخواســت نماید که شــخص مورد نظر را احضار نماید. با توجه به اینکه «معرفی شــاکی» هم عرض با «تشــخیص بازپرســی» تلقــی شــده اســت، بنابرایــن صرف درخواســت شــاکی کافی اســت و بازپرس تکلیف دارد که فرد را احضار نماید (ماده .)204