دیدنهاوندیدنها
گزارشیازنشست«فرازوفرودفرقهدموکراتآذربایجان»
نشســــت فــــراز و فــــرود فرقــــه دموکــــرات آذربایجان در ســــالروز ایــــن واقعــــه، بــــه همــــت نشــــریه وطنیولی و مؤسســــه نگارستان اندیشــــه و با ســــخنرانی کاوه بیات، احسان هوشمند و داوود دشتبانی در محل پژوهشکده مطالعات فرهنگی روایت برگزار شــــد. در ابتدای این نشست فیلم مستند «سرزمین گمشده» ساخته وحید موسائیان که به بررســــی سرنوشت اعضای فرقه در شــــوروی از جمله نصرتاهلل جهانشــــاهلو پرداخته بود، به نمایش درآمد و در ادامه کاوه بیات پژوهشگر تاریخ معاصــــر در مقاله خود با عنــــوان «دیدنها یــــا ندیدنهــــا» به موضــــوع انقطــــاع توجه جامعه ما به موضوعات حســــاس تاریخی پرداخت و اظهار داشــــت: عالوه بر پیشامد لشکرکشــــیهای غیر منتظره از اطراف بنابه مجموعهای از دالیــــل مختلف مانند امواج گاه بــــه گاه ســــرریز اقوام بیابانگــــرد به خاک ایران با نوع دیگــــری ازتعرض و تهاجم نیز روبهرو بودیم که جدای از شــــکل سخت آن به صورت یک پدیده نظامی با یک تهدید و تدارک عقیدتی ونظری نیز توأم بودهاند که به آن جنبهای فراتر از پیشامد و حادثه صرف میبخشــــید. وجهی که از گذشــــتههای دور بیشتر صورتی دینی و مذهبی به خود میگرفت در گذشتههای دور بیشتر صورتی دینی مانند بحث مســــیحیت در یک دوره از رویاروییهــــای ایران و روم یا موضوع تسنن و تشیع در جنگهای ایران و عثمانی یا صورت جدیدی که در حال حاضر از مناسبات منطقهای ایران به خود گرفته است. درصد سال اخیر یک وجه ناسیونالیستی نیز به این مقوله ثانوی از تعرض و تهاجم افزوده شده است که شاید مهمترین جنبه آن پانترکیسم باشد. موضوعــــی که در مورد چگونگی شــــکلگیری و برآمدنش بــــه اندازه کافی تحقیق و بررســــی صورت گرفته اســــت اما نوع واکنش ما ایرانیان نسبت به آن هنوز جای تحقیق و بررسی بســــیار دارد. بحث اصلی امروز ما بیشتر پیرامون دیدن و ندیدن است با آنکه در این صد سال چه چیزها را دیدهایم یا چه چیزها را ندیدهایم. ■ دیدن ها سید حسن تقیزاده یکی از کسانی است که در یک دوره این پدیده را از نزدیک دید. تقیزاده بعد از پیشامد حزب دموکرات و به هم ریختن حزب و درگیریها مجبور شد از ایران به ترکیه فرار کند. او از استانبول در جریان شکلگیری ترکیسم و پانترکیسم بود و یکی از مهمترین و نخستین مقاالت در این حوزه را در نشریه فرانسوی دنیای اسالم منتشر کردًو چند مقاله دیگر در مورد این تحوالت را در فاصله سالهای2191 1913ات مخصوصا مقاله پاناسالمیسم و پانترکیسم را نوشت که مقاله مهم و علمی است که هم تاریخچه شــــکلگیری و هم نگاه انتقادی به این مقوله را داشت. او مواردی را که میتوانست بازگوکننده واقعیت تلخ پانترکیسم باشد را نوشت اما مقاله به زبان فرانسوی بود و در ایران آن زمان بازتاب چندانی نداشت.او از معدود کسانی بود که دید. ■ ندیدنها شکلگیری تدریجی یک هویت غیرایرانی در بخشهای جدا مانده از جهان ایران در قفقاز و آســــیای میانه. اینها دیده نشد. این پدیده در آسیای میانه کند و بطئی بود و بهدلیل گسستگی ارتباط شاید ندیدنش خیلی قابل ایراد نیست اما در قفقاز، بویژه در حوزههای مسلماننشین صورتی آشکار داشت و به این دلیل ارتباطات گستردهای کــــه بیــــن ایــــران و قفقــــاز وجــــود داشــــت ، ندیدنش جای تعجب دارد. میــــرزا فتحعلــــی آخونــــدزاده را جــــزو پیشــــگامان اندیشــــه مشــــروطه بهحساب میآوریــــم. وی در دورهای نقش عمدهای در طــــرح جدید هویــــت بخشــــی ایرانی و برآمــــدن ناسیونالیســــم ایرانــــی دارد. ولی بخش مهمی از آثار او شــــکل دادن به یک هویت محلی اســــت کــــه در آن دوره به آن توجه نکردیــــم و در این دوره هم هنوز توجه نکردیم. با توجه به اهمیت قفقاز و بازار کار، رشد تجارت در این منطقه یک هویت ترکی در این منطقه شکل میگرفت که ما در آن زمان به طرز عجیبی آنها را ندیدیم. دلیل آن هم قابل درک هست ولی قابل توجیه نیست اما قابل توضیح است. در آن دوره ما گرفتار رقابت قدرتهای بزرگ بودیم و با ناکامیها و مشکالت انقالب مشروطه روبهرو بودیم و کمتر به این مسائل حاشیهای پرداخته شد. با آغاز جنگ جهانی اول و تمایل بخش چشــــمگیری از سیاسیون و افکار عمومی در مقابله با روس و انگلیس، وهمراهی با آلمان و عثمانی ودر نتیجه تمایل بیشتر به ندیدن پدیدهای که در ترکیه عثمانی در حال شــــکلگیری و رشد بود شاید یکی از دالیل ندیدن رشــــد هویت ما بود.ترکی و پانترکی که رشد پیدا کرده بود ودرباره ترکهای ایرانی صحبت میشــــد موضوعی که باید دیده میشــــد تا پایان جنگ جهانی اول، دیده نشد. بیات افزود: اما بعدها در دورهای در تقابل با اندیشــــه پانتورانیســــم و رشد بیشتر پانترکیســــم افرادی مانند عــــارف قزوینــــی و روزنامه اختر که توســــط ایرانیان در اســــتانبول چاپ میشد به این مســــأله رویکرد انتقادی پیدا کردند و این مسأله را دیدند و بعدها در داخل ایران نیز دولت متوجه این موضوع شدند و به آن واکنش نشانمیدهند. شکلگیری نهضت خیابانی هم نمونهای از توجه به این مسائل بود. در این دوره است که کشوری به نام آذربایجان در قفقاز شکل میگیرد و دولت و جراید ایران این مورد را میبینند و به آن واکنش نشان میدهند. اما با توجه به سیاستهای دوره پهلوی اول این اتفاق بهعنوان یک مسأله پذیرفته نمیشــــود تا بتوانــــد آن را با مذاکره حل کنــــد و در این بیتوجهی کشــــوری به نام آذربایجان در شــــمال رود ارس شــــکل میگیرد. این ندیدن تا زمان شهریور 132۰ ادامه پیدا میکند و در آن زمان مسأله فرقه دوباره توجهها را به خود جلب میکند. و دوباره بعد آن این ندیدنها ادامه پیدا میکند. اینها به طورتام واکنش به رشــــد پانترکیســــم توســــط روســــیه بود کــــه در قفقاز و آذربایجان ایران شــــکل میگرفت و ما آن را نمیدیدیم. بسیاری مانند تقیزاده و افشــــار و ملکالشعرایبهار به پانترکیسم اشــــاره میکنند و آن را نقد میکنند اما درگیر ترکیه ستیزی میشوند و نقش روســــیه در ترویج پانترکیسم و برای تجزیه ایران را نمیبینند.این دیده نشــــدن باالخره در آذر 1324 با چنان روشنی و وضوح خود را نشان داد که دیگر نمیشد آن را دید. بیات با بیان چگونگی برخورد پهلوی دوم با غائله آذربایجان، به نقش حزب توده و احمد قوام و سایر سیاسیون پرداخت و سخنرانی خود را با یک پرسش اساسی به پایان برد: مسألههای کالن کشور مانند جریان قوم گرایی، محیط زیست و مشکالت ژئوپلیتیکی دائمی هستند و با تغییر دولت و حکومت از بین نمیروند. اما سؤال ما اینجاست که چرا ما یک برنامه دائمی برای این مسائل نداریم و نگاه ما مقطعی است؟ اینها موضوعی هســــتند که باید با یک استراتژی طوالنی همراه باشند در حالی که ما نگاه مقطعی داریم و با تغییر حکومت و حتی دولتها این دیدنها به ندیدن تبدیل میشــــود.در ادامه نشســــت، احسان هوشمند پژوهشــــگر مسائل قومی به ایراد ســــخنرانی تحت عنوان «چرا ما نیاموختهایم» و داوود دشتبانی تاریخنگار و مدیرمســــئول دوهفته نامه وطنیولی با موضوع بررسی محتوایی نشریات ارگان فرقه دموکرات آذربایجان پرداخت.