تفریح یا تقلید

بررسی علل و پیامدهای سفرهای ناصرالدینشاه به اروپا

آغاز ســـفرهای او، در پـــی تالش برخی دولتمردان همچون «میرزاحسین خان مشیرالدوله» که بعدها سپهساالر لقب گرفت، بهمنظور اصالحات کشـــور بود. او تمام تالش خـــود را به کار میگرفت تا به شـــاه لزوم و ضرورت ایجاد تغییر و اصالحاتدرشیوهونحوهحکومتداری را القا کند. دراین راســـتا یکی از ابتکارات مشیرالدوله فرستادن شاه به فرنگ بود تا از نزدیک شاهد پیشرفت غرب باشد و با آن آشـــنا شـــود. «عبداهلل مستوفی» در کتاب خـــود انگیـــزه مشـــیرالدوله را چنیـــن بیان میکنـــد: «مشـــیرالدوله با ایـــن قصد شـــاه را به فرنـــگ میبرد که ترقیات مـــادی و معنوی اروپا را که از اثر حکومت مقننه در کشورهای این قطعه دنیا حاصل شدهاســـت، بـــه رأیالعین مشـــاهدهکند و از کاری که به اجرای آن گرفته پشـــیمان نکنند. پیشرفت و طرز اداره ممالکخارجه را ببیند و بداند که ســـایرین چگونه کشـــورداری میکنند تا وقتی که به ایران برمیگردد، به مطالبی کـــه از در خیـــر و صالح عامه پیشـــنهاد خواهدکرد، بیشـــتر اهمیت بدهد.»(1) بـــه روایت «فریـــدون آدمیت» اهمیت ســـفر شـــاه به فرنگ به گونـــهای تلقی میشد که مشیرالدوله بهعنوان مشوق اصلی شـــاه برای ســـفر به فرنگســـتان، ایـــن ســـفر را «ســـرمایه امیـــد ایـــران» میدانســـت.(2) البته «عباس امانت» در کتاب خود با نام «قبلهعالم» معتقد است اروپاییان نیز درصدد بودند تا شاه ایران از ســـرزمین و پیشـــرفتهای آنان دیدن کنـــد: «اروپا میخواســـت تمامی جمـــال و جـــالل خـــود را با بـــوق و کرنا بـــه رخ پادشـــاهان حیران ایران بکشـــد و در عـــوض ســـتایش بهـــتزده او را به چشم ببیند.»(3) البته بواقع نمیتوان انگیزههای شـــخصی ناصرالدینشاه و کنجکاوی خاصی را که برای دیدن اروپا داشت نادیده گرفت. به روایت «فاطمه قاضیها» که «روزنامه خاطرات سفر به فرنگستان» به همت وی در پنج جلد به چاپ رسیدهاست درباره انگیزه سلطان صاحبقران مینویسد: «ناصرالدین شاه در ســـندی که از خود به جای گذاشـــته، دالیل متعددی برای ســـفر فرنگســـتان ارائـــه داده، که مهمتریـــن آن را عبارت از مالقات با ســـالطین بلنـــد پایه اروپا و استحکام روابط حسنه با آنها دانسته که بتواند از این طریق فوایدی برای دولت و ملت خود کســـب کـــرده باشـــد.»(4) درکنار مطامع شخصی، شاه بخصوص از ســـفر دوم درصـــدد برآمده بـــود تا به اوضاع کشور سروسامانی بدهد. خود او در اینباره مینویسد:«هدف از مسافرت بـــه اروپا برای بهبود و تدارک و مســـائل ترقی قشـــون از قبیل اسلحه و مهمات و مشـــاق و غیره اســـت و اکنون در آینده بهبود وضع قشـــون را بر ذمه خود الزم و حتم میشمارد.»(۵) در همین راستا و به اســـتناد منابع در هر فرصتی که به دســـت میآورد به دیـــدن کارخانههای فرنگ رفته و توضیحات آن را به صورت جزئی در خاطرات خـــود ثبت میکند. یکبار برای دیدن کارخانه اسلحهسازی کروپ میرود و شرح میدهد که موسیو کروپ، شـــخص پیر بلند قدی است که کل ایـــن کارخانههـــا را خـــودش کمکم ساختهاســـت، تـــوپ کل دول را از اینجا میدهد، پانزدههزار نفـــر کارگر دارد که برای همـــه آنها خانه ســـاخته و حقوق میدهـــد و خالـــص درآمد ســـاالنه او را هشتصدهزارتومان بر آورد میکنند. شاه در این ســـفرها با رؤیای تأســـیس چنین نهادهایی لحظـــات میگذراند، چنانچه در بخشـــی از خاطرات خود آورده است: «بـــا یحییخـــان و امینالســـلطان رفتم بـــه بانـــک دولتـــی، ... از آنجـــا رفتـــم به ضرابخانه، ... اگر ضرابخانه طهران ما راه بیفتد انشاءاهلل از این بهتر خواهد شد.» ■ تحمیلهزینههایگزافبرمردم

اما آنچه در این ســـفرها باید مدنظر قـــرار بگیـــرد این اســـت کـــه هزینههای این ســـفرها از کجا تأمین میشـــد؟ آیا دســـتاوردهای چنیـــن ســـفرهایی برای ایران میتوانست به گونهای باشد که با هزینههای فراوان صرفشـــده برای آن برابری کند؟ به استناد منابع، باتوجه به طوالنی بودن ســـفرها و نیز افراد زیادی که شـــاه را همراهـــی میکردنـــد هزینه هنگفتی بر خزانه کشور تحمیل میشد و چـــون کشـــور ایران تـــا آن زمـــان هنوز بـــر اســـاس مالیاتگیـــری از اراضـــی کشـــاورزی خزانـــه را تأمیـــن میکـــرد، ســـنگینی این بار بـــر دوش مردمی قرار میگرفت کـــه خود از طبقه فرودســـت بودنـــد یا بـــه گفته «محمـــد پناهی» در کتـــاب «ناصرالدیـــن شـــاه فـــراز و فرود استبداد ســـنتی در ایران» پول آن با گرو رفتـــن منابـــع درآمد ملـــی دولت مثل گمـــرک تأمیـــن میشـــد.(۶) تحمیـــل هزینههای گزاف ســـفر بـــر دوش مردم و انعقاد قراردادهـــا و اعطای امتیازاتی که ناصرالدینشاه تصور میکرد باعث رونق کشـــور میشـــود، منجر بـــه ایجاد نارضایتـــی در جامعـــه شـــد. «میـــرزا آقاخانکرمانی» در یکی از اشـــعار خود ناصرالدینشـــاه را مورد ســـرزنش قرار دادهاست:«سه نوبت شاه شتابید سوی فرنگ/نیفـــزود او را بـــه دل عاروننـــگ/ چومحو شـــکار است و محو خوشی/کجا داند آیین لشکرکشی»(7) ■ پیامدهاونتایج

باوجـــود هزینههـــای ســـنگینی کـــه ســـفرهای ســـلطانصاحبقران داشت اما برای ایران و ایرانیان دســـتاوردهایی هم داشـــت. روبهروشدن شـــاه ایران با نظـــم و هماهنگی نهادها و مؤسســـات در کشورهای غربی، بازدید از تأسیسات نظامـــی و غیرنظامـــی ایـــن کشـــورها، امضـــای قراردادهـــا و بهطورکلـــی قرارگرفتـــن در برابـــر تکنولـــوژی غرب، در ادامـــه کشـــورداری ناصرالدینشـــاه نقش بســـزایی ایفـــا کـــرد. همچنان که «علیاصغر شـــمیم» در کتاب «تاریخ ایـــران دوران قاجـــار» معتقد اســـت که مشـــیرالدوله و افرادی نظیر وی بزودی نتایج سفرهای شاه به فرنگ را مشاهده کردند «سفرهای ناصرالدینشاه به اروپا و مطالعه در وضع حکومت کشـــورهای اروپـــا، او را به ادامـــه اصالحاتی که قبل از ســـفر به اروپا آغاز نموده بود، ترغیب )8(».درک در پی این ســـفرها و بهدنبال تالشهای مداوم سپهســـاالر، شاهد آن هستیم که شـــاه به تأسیس ضرابخانه، اداره پســـت و تلگراف و تغییر و اصالح در هیأت دولـــت و امور نظامی مبادرت ورزیـــد. او همچنیـــن در این راســـتا یک دســـتگاه چـــاپ ســـربی بـــا حروفچین فارســـی و التین نیـــز در ســـفر اول خود سوغاتآورد. به روایت فاطمه قاضیها «کالً حاصل ســـفر اول ناصرالدینشـــاه بـــه آلمـــان عبارت بـــود از: یـــک گلدان چینـــی معمولـــی کـــه زن امپراطـــور به اوهدیه داد، 110 هزار تفنگ ســـوزنی که در برلیـــن خریداری شـــد و یک توپ ته پر۶ پوند بســـیار اعال که موسیو کروپ با تمام اســـباب به او پیشـــکش کرد.»(۹) اگرچه ســـفر اول و دوم ناصرالدینشاه به فرنگ با هدف آشـــنا ســـاختن وی با پیشـــرفتهای غـــرب و تمایل شـــاه به اصالحات بود، اما سفر سوم این انگیزه را نداشـــت. انگلیســـیها در ایـــن ســـفر امتیـــازات ســـنگینی از ناصرالدینشـــاه دریافـــت نمودند. «مرتضـــی راوندی» پژوهشـــگر برجســـته ایرانـــی در کتـــاب پربـــرگ خود «تاریـــخ اجتماعی ایران» معتقد اســـت که ناصرالدینشاه پس از مســـافرت به فرنگ و مشاهده حقوق و آزادیهاى فـــردى و اجتماعی آنجا، بر آن شـــد که حتیاالمکان از نفوذ مظاهر گوناگون تمدن غرب به ایران جلوگیرى نماید و اکثریت قاطع مردم را در جهل و تعصب و بیخبرى نگاه دارد، نگرانی و وحشـــت او، از بیـــدارى مردم به حدى بـــود که حتـــی از آمدن یک فـــرد ایرانی به لندن براى معالجـــه، دچار ناراحتی شده )10(».دوب او بشدت اعتقاد داشت که:«خیلی خیلی بد اســـت پـــاى ایرانی این جورها به فرنگســـتان باز شـــود، اگر جلوگیـــرى نشـــود، بعـــد از ایـــن البته، 01هـــزار، 10 هزار به فرنگســـتان خواهند رفـــت و خیلـــی خیلی اثـــر بـــد خواهد داشـــت.»(11) بهاینترتیـــب، بـــزودی سفرهای شـــاه نه تنها دید وی را نسبت به اصالحـــات تغییر نداد بلکه شـــاه را نســـبت به آنها بدبین کرد. این بدبینی تا به حدی بـــود که نه تنها دیگر خود به سفرهای اروپایی نرفت بلکه دیگران را نیز از آن منع میکرد.

■ پیامدهایفرهنگی

یکـــی از جنبههـــای مهم ســـفرهای ناصرالدینشـــاه بعد فرهنگی آن است کـــه از زوایـــای مختلفـــی قابل بررســـی اســـت. بـــرای مثـــال میتـــوان بهعالقه ناصرالدینشـــاه بـــه باغوحش و تالش برای احداث باغوحشـــی در دوشانتپه در تهـــران اشـــاره کـــرد کـــه در پی ســـفر نخســـت وی به آلمان به انجام رســـید. آنچـــه کمتر به آن توجهشـــده تغییرات پدیدآمـــده در نحـــوه پوشـــش و ظاهـــر زنان ایرانی است. پوشـــش زنان ایرانی بهدلیـــل عدم فعالیتهـــای اجتماعی در آن دوره کمتـــر دیده میشدهاســـت. بیشـــتر اطالعـــات مـــا در ایـــن زمینه از سفرنامهنویســـان اروپایـــی و بخصوص ســـیاحان زن مانند «مـــادام دیوالفوا»، «مـــادام کارالســـرنا» و «کالرا رایـــس» اســـت. در این سفرنامهها لباس زنان را پیراهنی کوتاه و ارخالقی(نیم تنه) از آن کوتاهتر که برای پوشـــاندن باال تنه به کار میرفت، بـــه انضمام زیر جامهای که تا پشـــت پا را میپوشاند توصیف میکنند همچنین به توصیف مادام کارالســـرنا: «ســـربند زنان عبـــارت از چارقد بلندی بـــود که قدرت پوشـــاندن موهای بلند و بافتـــه آنان را داشـــت و بیشـــتر در خانه مورد اســـتفاده قرار میگرفـــت و هرگاه کـــه ملزم به تـــرک خانه و ظاهر شـــدن در مألعـــام بودنـــد، چاقچـــوری که زیر جامه در آن بگنجد، بـــه اضافه چادری مشـــکی در بـــر میکردنـــد و روبنـــدهای مقابل چهرهشـــان میآویختند.» )12( اما سفر ناصرالدینشاه تغییراتی در این پوشش و بخصوص در میان زنان دربار و حرمسرا ایجاد کرد.

اگر بخواهیم نگاهی اجمالی به نتایج سفر ناصرالدینشـــاه به اروپا بیندازیم، بایـــد بگوییم کـــه در ســـفر اول و دوم تا حدود کمی شـــاه را به ادامه اصالحات ترغیبکـــرد. احـــداث خط آهـــن، ورود دســـتگاه چـــاپ، تحکیـــم مناســـبات دوستانه ایران با روسیه، آلمان، اتریش و فرانسه، تشکیل یک نیروی نظامی به ســـبک نظام اتریش و نیروی دیگری به شـــیوه قزاق روســـیه، از نتایج سفر اول و دوم ناصرالدینشـــاه بودهاست، اما در سفر سوم، انگیزه پیشرفت و اصالحات کامـــ ًال رنگ باخت و شـــاه در این ســـفر امتیازات ســـنگینی بـــه اروپاییان و بویژه انگلیسها داد و پس از آن نیز از هجوم اندیشـــههای نویـــن بـــه ایران، هراســـی عظیم در دل داشت.

منابع:

.1 عبداهلل مستوفی، شــــرح زندگانی من، ج 1ص 1۵3 .2 فریــــدون آدمیت، اندیشــــه ترقــــی و حکومت قانون در عصر سپهساالر. ص ۶1 .3 عبــــاس امانت، قبلــــه عالم، ترجمه حســــن کامشاد، ص 3۵۵ .4 روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر اول فرنگستان، به کوشــــش، فاطمه قاضیها، تهران، سازمان اسناد ملی ایران ،1377 صص۶7 – 124 ۵. سفرنامه ناصرالدین شاه، ص 2 ۶. محمد، احمد پناهی، ناصرالدین شــــاه فراز و فرود استبداد سنتی در ایران ص 1۶2 .7 مهدی ملکزاده، تاریخ انقالب مشروطیت، ج1، ص ۹81 .8 علی اصغر شــــمیم، ایران در دوره ســــلطنت قاجار، ص 1۹1 ۹. روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر دوم فرنگستان، به کوشــــش، فاطمه قاضیها، ۹731، صص1۹2-4۹2 01.تاریخ اجتماعی ایران، بخش2، ج8، ص 273 .11 بــــه نقــــل از تقــــی نصر، ایــــران در برخــــورد با اســــتعمارگران، ص ۶77 و نیــــز تاریخ اجتماعی ایران، بخش2، ج8، ص 273 21.سفرنامه مادام کارالسرنا، ص ۵7

ناصرالدینشاه در اولین سفر خود به اروپا