وقتی هدف از دانشگاه گم شد...

«دانشگاه» از نگاه یک پژوهشگر فلسفه

اگـــر قـــرار باشـــد دانشـــگاه را از حیـــث فلســـفی مـــورد بررســـی قـــرار دهیم، نخســـتین پرســـش این خواهد بود که آیـــا دانشـــگاه ذات دارد؟ در صـــورت داشـــتن ذات، روش تحقـــق ایـــن ذات چیست؟ و این ذات با جامعهای مانند ایـــران و با آینـــدهاش و نیز بـــا علم در ایران چه نســـبتی میتواند برقرار کند؟

متفکرانـــی کـــه در ســـنت آلمانـــی میاندیشـــیدند، زودتـــر از بقیـــه بـــه مســـأله «دانشـــگاه» توجـــه کردند چرا کـــه «دانشـــگاه» همـــواره بـــرای آنـــان دغدغه بوده اســـت. نخســـتین نوشته رســـمی که ما در این ســـنت از دانشگاه داریم، رســـالهای کوتاه دربـــاره «نظام دانشـــکدهها» اســـت. در ایـــن رســـاله آمـــده اســـت که دانشـــگاه تـــوان این را دارد تا هویت و تحوالت جدید را شکل دهد. بر اســـاس این رساله تا زمانی که دانشگاه در کشـــمکشهای فکری قرار نگیرد، ما نمیتوانیم از چیزی با عنوان «دانشـــگاه» حـــرف بزنیـــم. دانشـــگاه مکانـــی نیســـت کـــه در آن تدریـــس میشود، دانشـــگاه، وضعیتی است که در آن «تولیـــد فکر» صـــورت میگیرد و تحـــوالت جامعـــه ســـامان مییابـــد.

جالب این اســـت که نیچـــه عنوان میکنـــد در آلمـــان وقتـــی هـــدف از دانشگاه گم شد، مرجعیت آلمان هم از دســـت رفت. یعنـــی، مرجعیت یک کشـــور از حیث علم و آینـــده در پرتوی فهـــم از دانشـــگاه بـــه وجـــود میآید.

در ســـنت آلمانـــی دو محـــور اساســـی در مـــورد دانشـــگاه همـــواره از اهمیـــت برخـــوردار بـــوده اســـت. یکــــــی اینکـــه دانشـــگاه «مــــوضوعی فلســـفی» اســـت تـــا صرفـــاً موضوعی جامعهشناســـانه، روانشناســـانه یـــا بحثهـــای ســـاختاری. دوم اینکـــه دانشـــگاه اگر نسبتی حقیقی و عمیق با زمانهاش، ملتش و آیندهاش نداشـــته باشـــد، دانشـــگاه محســـوب نمیشود.

مثالـــی که در ســـنت آلمانـــی برای دانشـــگاه آورده میشـــود آکادمـــی افالطون اســـت. در آکادمـــی افالطون، مهمتریـــن مســـأله تولیـــد اندیشـــه و پرســـش از زمانه بـــود و از همـــه باالتر شـــکل دادن به «ســـپهر دانایی» است.

بر این اســـاس، مـــا بایـــد فهممان از دانشـــگاه را تغییر دهیـــم. ما عجالتاً فهمـــی کـــه از دانشـــگاه داریـــم، صرفاً ســـاختارگرایانه اســـت تـــا ذاتگرایانه. عنـــوان ســـخنرانی هایدگـــر در مـــورد دانشـــگاه «خودبیانـــی دانشـــگاه» اســـت و معتقـــد اســـت کـــه دانشـــگاه نخســـت بایـــد ذات خـــود را اثبـــات کنـــد و چگونگـــی آن براســـاس ســـهمی اســـت که در یک ملـــت دارد.

دانشـــگاه برای اثبـــات ذاتش چند مرحله را باید طی کند؛ نخست، «نظم آکادمیک» داشته باشـــد این در حالی اســـت که در دانشـــگاههای ایران نظم وترتیب آکادمیک وجـــود ندارد. دوم، «بینش آکادمیک» داشته باشد که این امـــر پیشفرضی ضروری بـــرای ورود به نظـــم آکادمیک به شـــمار میرود.

واقعیت این اســـت کـــه اگر «بینش آکادمیـــک» بـــه معنـــای فهـــم اصیل از دانشـــگاه نداشـــته باشـــیم، نظـــم آکادمیـــک شـــکل نمیگیـــرد. دقیقـــاً ماننـــد ایـــن اســـت کـــه بـــه ســـادگی میگوییم علومانســـانی امروز را عوض میکنیـــم در حالی که بـــه قاعده ظهور نظـــم وترتیب علـــم توجهـــی نداریم؛ یعنـــی نمیدانیـــم که علم نســـخهای و دســـتوری نیســـت بلکـــه فرآینـــدی و طبیعی اســـت نـــه تجویزی. هـــرگاه ما واجد «بینش آکادمیک» شدیم یعنی بر اســـاس یک تفکر انتقادی، از انقیاد بیـــرون آمدهایـــم. آن گاه وارد «ســـپهر دانایی» میشـــویم. آن وقت دانشـــگاه میتوانـــد ذات خـــود را اثبـــات کنـــد.

معتقـــدم، دانشـــگاههای مـــا، دانشـــگاههای پیرو هســـتند و دانشگاه پیشـــرو نداریـــم. یعنی دانشـــگاههای مـــا بـــه طـــور کلـــی در تحلیل پســـینی قـــرار میگیرنـــد. بـــه ایـــن معنـــا کـــه نســـبت بـــه آینـــده و نســـبت بـــه فکـــر «دیـــدگاه فـــرا نگرانـــه» ندارنـــد.

تـــا زمانـــی کـــه ما فهـــم فلســـفی از ایـــران نداشـــته باشـــیم، مشـــکلمان حل نمیشـــود. فهـــم ناسیونالیســـتی و نژادپرســـتانه مشـــکل مـــا را حـــل نمیکنـــد. «مســـأله ایران» و «مســـأله دانشـــگاه» مفاهیم ســـاختگی نیستند بلکـــه هـــر دو مفهومی اصیل هســـتند کـــه مـــا بایـــد بتوانیـــم فهـــم درســـتی از بنیـــاد و ذات آنهـــا داشـــته باشـــیم.

وقتـــی بـــه رتبـــه دانشـــگاههای ایـــران در میـــان ســـایر دانشـــگاههای جهـــان نـــگاه میکنیـــم میبینیـــم که دانشـــگاههای ایـــران نتوانســـتهاند اندیشـــهای را شکل دهند و به اصطالح universal باشـــند چـــون ما بـــه ندرت دســـت بـــه «تولیـــد فکـــر» میزنیـــم.

در اکثـــر دانشـــگاههای دنیـــا 4-۳ درصد بودجـــه از تولید ناخالص ملی، سهم دانشگاهها است در حالی که این روند در ایران حدود نیم درصد اســـت.

عـــالوه بـــر ایـــن، سیاســـتگذاریها بـــرای دانشـــگاه، بیـــرون از بدنـــه آن صورت میگیـــرد و بازیگران دانشـــگاه در آن نقشـــی ندارنـــد. مـــا تنهـــا بـــه انبوهـــی و انباشـــتگی مقـــاالت توجـــه میکنیم ولی نقشـــی در دنیـــا نداریم. همـــه اینهـــا نشـــان میدهـــد کـــه مـــا بایـــد تغییر کنیـــم و مهمتریـــن تغییر هـــم بایـــد «تغییـــر فلســـفی» باشـــد.