نگذاریم مطبوعات کودک بمیرند
قدمـــت روزنامه نـــگاری در ایران به 170 ســـال قبل برمیگـــردد و در این مـــدت تالشهای زیـــادی برای تدویـــن قانـــون و اساســـنامه مطبوعات انجام شـــده اســـت که البته این تالشها فراز و فرود زیادی داشته است. اما در این میان جایگاه مطبوعات و نشـــریات کـــودک و نوجوان با وجود اهمیت خاصی که دارد چندان بدرســـتی شناخته نشـــده است. امروزه با توجه بـــه تغییر نیازهای این قشـــر در عصر رســـانههای الکترونیک و با توجه به گســـترش روز افزون فناوری و فضای مجازی بررسی این جایگاه از اهمیت خاصی برخوردار اســـت بـــه همین منظور چنـــدی قبل دفتر مطالعات و برنامهریزی رســـانهها نشســـتی تخصصی با عنوان «بررسی مســـائل مطبوعـــات کـــودک و نوجوان بـــا تأکید بـــر نظـــام حقوقی این نشـــریهها» با حضور دکتر وحیـــد آگاه – حقوقدان و عضـــو هیأت علمی دانشـــگاه عالمه طباطبایی - ســـیدعلی کاشـــفی خوانســـاری- پژوهشگر مطبوعات کودک و نوجوان- و محمدحســـین دیزجی – پژوهشگر و داور جشنواره مطبوعات کودک- برگزار کرد. دکتـــر وحیـــد آگاه بـــا بیـــان اینکـــه وقتـــی میخواهیـــم از نظام حقوقـــی مطبوعات و نشـــریات کودک صحبت کنیم نخســـت بایـــد ایـــن ســـؤال را مطـــرح کنیـــم که چه نیـــازی به نظام حقوقی داریـــم؟ گفت: در رشـــته حقوق یک بیماری وجـــود دارد که فکر میکنیـــم باید برای همـــه موجودات و کائنات حقوقی داشـــته باشـــیم و این تور حقوق را روی همه موضوعات پهن کنیم. اما واقعیت اینجاست که همه موضوعاتی که بشـــر با آنها در ارتباط اســـت، نیازی به نظـــام حقوقـــی نـــدارد و به نظر میرســـد کشورهایی خوشبختتر هستند که حقوق موضوعه در آنها کمتراست.
وی در ادامه افزود: حقوق قرار اســـت تنظیمگـــر روابـــط میـــان افـــراد باشـــد و ترجیح این اســـت که تنظیم توسط امری غیـــر از حقوق انجام شـــود. شـــاید انتظار اولیـــه از مـــن بهعنوان یـــک تحصیلکرده حقوق این باشـــد که از حقـــوق دفاع کنم اما من میخواهـــم خالف آن عمل کنم. مـــا برای هر چیـــزی از جملـــه مطبوعات کودک شـــاید نیازی به این نظام حقوقی نداشـــته باشیم. ســـؤال اساسی این است که حقوق خوب اســـت؟ در فلسفه حقوق این صحبت اســـت که ما برای هر چیزی نیـــاز بـــه حقـــوق نداریـــم و بهتـــر اســـت مســـائل خـــود را از راههـــای غیرحقوقـــی مسالمتآمیز حل کنیم، حال میتواند از طریق سیاست باشد یا گفتوگو.
وقتـــی از حقـــوق صحبـــت میکنیم از قواعـــد الزماالجرایـــی صحبـــت میکنیم که حتماً اجبار دولت پشـــت آن قرار دارد. درست است که حقوق از زور و چماق بهتر اســـت اما حقوق از روابط مســـالمتآمیز غیرحقوقـــی بدتـــر اســـت چـــون نشـــان میدهد ما نتوانســـتهایم بـــا هم بهصورت مسالمتآمیز صحبت کنیم. از این منظر حقوق، آخرین و بدترین راه حل است. در ایران این بیماری وجود دارد که هر اتفاقی میافتد میگویند مقرراتی برایش بگذاریم در حالی که بســـیاری از مشـــکالت از جایی شـــروع میشـــود که آن قانون وجود دارد. اگر به قبـــل از تصویب آن قانون و مقررات نگاه کنیم، امور در حال انجام شدن بوده و خیلی هم اوضاع بد نبوده است. ■ حق نیاز به مجوز ندارد
دکتـــر وحیـــد آگاه بـــا بیـــان اینکـــه در خصـــوص مطبوعات کودک یـــا هر چیزی کـــه در ایران قرار اســـت منتشـــر شـــود چه کاغذی چه مجـــازی نیاز به اجـــازه گرفتن داریـــم گفت: انســـان حق بـــر آزادی بیان دارد و «بیان» شـــکلهای گوناگونی دارد از جمله مطبوعات. ایـــن حق بر آزادی بیان یکـــی از اقســـام حقوق بشـــر و شـــهروندی است که به نظر میرســـد حق مادر است. برای بروز و حق نشـــر و پخـــش این آزادی بیان نیازی به اجازه نداریم. قانون اساسی ایران این را پذیرفته و در اصل 22 میگوید: حیثیـــت، جان، مال و مســـکن اشـــخاص مصون اســـت مگر آنکه قانـــون بگوید. در اصل 24 با دو کلمه مطبوعات و نشـــریات از آزادی بیان صحبت کردیم. گفتیم اینها آزاد هســـتند مگر اینکه مخل مبانی اسالم و حقوق عمومی باشـــند. یعنی قانونگذار در ســـال 58 خط قرمزها را مشخص کرده اســـت. اما قانونگذار در اصل 24 خط قرمز ســـومی به ما نگفته اســـت. فقط گفته باید موازین و قیود شـــرعی و حقوق عمومی را رعایت کنیم اما در این اصل از نظام صدور مجوز صحبت نشده اســـت. انگار در اصل 24 آمـــده اســـت که اگر مطبوعـــات کودک میخواهدًچاپ شود، بشود اما اگر تخلفی بود ما بعدا رسیدگی میکنیم.
وی افزود: در اصل 25 هم گفته سانسور ممنوع اســـت و از این کلمه استفاده کرده است و گفته ما حق ممیز و سانسور نداریم. ممیزی همان نظارت پیش از چاپ است. در اصل ۶2 و ۷2 هم همین نظام آزادی در مورد تجمعات و اجتماعات آمده است و میگوید اگر میخواهید حزب یا مؤسسهای تأســـیس کنید یـــا تجمعی صـــورت گیرد نیاز بـــه اجازه ندارید امـــا باید خط قرمزها را رعایـــت کنید. به غیـــر از اینها در مقدمه قانـــون اساســـی و فصل ســـوم ایـــن قانون درباره حقوق ملت -که میتوان ساعتها راجع به آن صحبت کـــرد- خروجی مفاد قانون اساســـی با یک تفســـیر بســـیار ساده این اســـت که قانون اساســـی ایـــران، نظام صدور مجـــوز را تأییـــد نکرده اســـت بلکه نظام آزادی را تأیید کرده اســـت. اتفاقاً در قانون مطبوعات هم به نظام آزادی اشاره کردهایـــم در مصوبه شـــورای عالی انقالب فرهنگی نیز اشاره کردهایم که سیاست کلی نظام جمهوری اســـالمی نظام احترام به آزادی اندیشه و بیان است.
دکتـــر آگاه با اشـــاره به ایـــن موضوع که نظـــام صـــدور مجـــوز را در مـــورد کتـــاب و مطبوعات کودک روا داشتهایم گفت: نظام صدور مجـــوز در مورد کتـــاب و مطبوعات کودک با قانون اساســـی اصطـــکاک دارد. درباره کتاب کودک خیلی ســـختگیرانهتر عمل شـــده اســـت. ایـــن سیاســـت دوگانه درباره رسانهها و کتابهای کودکان خیلی عجیب اســـت یعنی مـــا به یـــک روزنامه اجـــازه نشـــر میدهیـــم وقتـــی روزنامه یا نشریه چاپ میشود اگر تخلفی باشد باید با شـــاکی خصوصی یـــا مدعیالعموم در دادگاه با آن برخورد شود اما خیلی جالب اســـت که در مورد کتاب کـــودک از صفر تا صد آن دســـت یک هیأت نظارت بر نشر و کتاب کودک و نوجوان اســـت که باید به آن مجوز بدهد و حتی بـــرای توزیع هم مجوز میدهـــد. اما بند آخر این مصوبه میگوید بعد از گرفتن همه این مجوزها در نهایت باز همه مسئولیتهای حقوقی و کیفری با خودتان است پس این همه مجوزبرای چه بوده است؟ ■ قانونبرایمحدودیت
در ادامه این نشســـت سیدعلی کاشفی خوانســـاری، پژوهشـــگر مطبوعات کودک و نوجـــوان در مـــورد چگونگـــی حمایت از حقـــوق روزنامـــه نـــگاران حوزه کـــودک و نوجـــوان گفـــت: مهمتریـــن مصداقی که حقـــوق برای مـــا دارد جنبـــه محدودیت و سانسور اســـت تا جنبه حمایتی. نخستین بحث درباره سانســـور مطبوعات در تاریخ کشور حکمی اســـت که ناصرالدین شاه به صنیع الملـــک – ناظر چاپخانـــه دولتیمیدهد. دلیلی که ناصرالدین شـــاه برای نظارت پیـــش از چاپ ذکر میکند هم این بود که کودکان این روزنامهها را میخوانند و بـــه اشـــتباه میافتند. یعنی شـــکلگیری قانون سانسوردر ایران با استناد به حمایت از کـــودکان در برابر فریب خوردن، آســـیب روحی دیدن، به اشتباه افتادن ...و بود.
نخستین قانون رسمی مطبوعات کشور مـــا مربوط به ســـالهای پس از مشـــروطه اســـت که هیچ تصریحی بـــه واژه کودکان در ایـــن قانون نـــدارد. در قانون مطبوعات پس از انقالب در سال 4۶ هم تصریحی به مطبوعات کودک و نوجـــوان ندارد و اینکه از نظر قانونی و حقوقی، مطبوعات کودک و نوجـــوان با ســـایر مطبوعـــات متفاوتند، در آن پیشبینی نشـــده اســـت. به عبارتی نـــه حمایت و توجـــه ویژه وجـــود دارد و نه محدودیت جداگانه و خاصی اســـت. بلکه در چارچوب کلی مطبوعـــات، مطبوعات کودک و نوجوان هم قرار گرفته است.
ایـــن پژوهشـــگر مطبوعات کـــودک و نوجـــوان در ادامـــه گفـــت: مـــا میدانیم بحث مطبوعات بـــه معاونت مطبوعات و اطالعرسانی وزارت ارشاد مربوط است، بحث کتاب به معاونت فرهنگی و بحث تئاتر، خوشنویسی، تجســـمی و غیره هم بـــه معاونت هنـــری مربوط میشـــود. بر همین اســـاس قوانین موضوعه هم طبق این تقســـیمبندیها شـــکل گرفته است. قانـــون مربوط به کتـــاب در ایران مصوبه شـــورای عالی انقالب فرهنگی ســـال ۷۶ بود که در سال 89 بازنگری شد. در قانون ســـال ۷۶هیچ تصریحی بر مجوز پیش از چاپ کتاب بزرگســـال نشـــده است و این تلقی قانونگذار اســـت اما در مورد کتاب کودک تصریح شـــده که مجوز باید پیش از چـــاپ گرفتـــه شـــود و هیـــأت نظارتی تشکیل شـــود. در حقیقت کار نظارت بر کتاب کـــودک را بر عهـــده هیأت نظارت ســـپردهاند. در مصوبه سال 89 به نوعی ســـختگیرانهتر یا با تفصیل بیشتر انجام شـــده اســـت یعنی اگـــر احـــکام اعضای هیأت نظارت بر کتاب کودک در مصوبه ســـال ۷۶ توســـط وزیر فرهنگ و ارشـــاد اســـالمی صادر میشـــد، طبـــق مصوبه ســـال 89 رئیـــس جمهـــوری بهعنـــوان رئیس شورای عالی انقالب فرهنگی این احـــکام را صادر میکنـــد و جایگاه اداری هیأت نظارت بر کتاب کودک به گونهای باالتر رفته و ارتقا پیدا کرده اســـت. البته عـــدهای هم به طـــور کلـــی معتقدند که شـــورای عالـــی انقـــالب فرهنگیشـــأن قانونگـــذاری نـــدارد پس ایـــن مصوبات الزم االجرا نیست.
وی در ادامه افـــزود: امروز محصوالتی برای کودکان تولید میشـــود که قبالً به آن کتاب، مجله، بازی رایانهای، کتاب صوتی، قطعه موسیقی و غیره میگفتیم ولی اآلن همه اینهـــا در یک محصول جمع شـــده است و عمالً امکان نظارت و صدور مجوز بر آن غیر ممکن اســـت و جاهایـــی کار را بشدت پیچیده کرده است.
ایـــن پژوهشـــگر مطبوعات کـــودک و نوجوان ادامـــه داد: در مـــورد محصوالت کودکان نظام پیشگیری وجود دارد. یعنی بهدلیل حساســـیتهای خاص مخاطب، نداشـــتن قدرت انتخاب مانند بزرگساالن و آسیبپذیری بیشتر، قوانین خاصتری برای آنها تعیین کردهاند. بهعبارتی بحث ممیـــزی، پیشـــگیری و سانســـور در حوزه کـــودک و نوجـــوان بـــا بزرگســـال متفاوت است. ■ والدین الگویکودکانهستند
در ادامه این نشســـت محمدحســـین دیزجـــی – پژوهشـــگر- با توضیـــح درباره مخاطب نشریات کودک و نوجوان گفت: یکی از نیازهای هر انسانی دانستن و کسب اطالعات است که این نیاز در حوزه کودک و نوجوان باید از طریق خانواده، مدرســـه، مطبوعات کودک و نوجـــوان، جامعه ...و کســـب شـــود. در دورانـــی که ما کـــودک و نوجـــوان بودیم تا به امروز راههای کســـب اطالع برای این گروه سنی تغییرات زیادی کرده است چون بچهها امکان دسترسی به اطالعات را از راههای مختلف دارند. برای همین این ما هســـتیم کـــه باید به گونهای اطالعات بدهیم که آنها اطالعات درست را دریافت کنند.
برای اینکه فرزندانمان کتاب بخوانند ما باید اول خودمـــان کتاب بخوانیم. باید این حـــس را در بچههایمـــان ایجاد کنیم کـــه مطالعه را دوســـت داشـــته باشـــند و عشـــق و انگیـــزه را درآنها ایجـــاد کنیم هر چند باورپذیری کار بســـیار ســـختی است اما باید یاد بدهیم کـــه مطالعه در خیلی از مـــوارد و مقاطـــع زندگـــی بـــه او کمک میکند. متأســـفانه خیلی وقتها کودک و نوجوان مطالعه را با کتاب درســـی برابر میداند بـــرای همین عالقـــه چندانی به کتاب و مطبوعات ندارند و آنها را شبیه به هم میدانند ولی اگر در وجود اینها ایجاد انگیزه کردید، قطعاً دنبالش میروند.
دیزجـــی با توضیـــح دربـــاره ضرورت آموزش به کودکان و نوجوانان گفت: باید بتدریج بـــه کودکان آموزش دهیم و مدام تأکیـــد کنیم که کتاب کاغـــذی ویژگیهای خاص خود را دارد. در کشـــوری مثل ژاپن با اینکـــه از نظـــر تکنولـــوژی خیلـــی از ما جلوتـــر هســـتند ولی همچنان شـــمارگان روزنامههـــای آنها باالســـت. پس باید این مسائل را فرهنگسازی کنیم. کودک باید بداند که تبلت و رایانه جای کتاب کاغذی را نمیگیرد.
او با انتقاد به بعضی افراد در تحریریه کودک و نوجوان گفت: خود آنهایی که در نشریات این گروه ســـنی هستند، هم باید اصالحاتـــی در روش خـــود انجـــام دهند. من وقتی داور جشنواره مطبوعات کودک و نوجـــوان بودم، این ایـــرادات را دیدم. به طور مثال ما میدانیم نشریات بخشهای مختلفی مثل شعر، داســـتان ...و دارد اما کمتر نشریهای را پیدا میکنیم که این قدر که به شـــعر میپردازد، بـــه مصاحبه هم بپردازد. یـــا اینکه مصاحبهها در مخاطب انگیـــزه خواندن ایجاد نمیکند. ســـؤالها بسیار ابتدایی است. نکته بعدی سوژهیابی و افراد مصاحبهشـــونده است. متأسفانه مدام از آدمهای تکراری استفاده میکنند در حالـــی کـــه مـــا میتوانیـــم بســـیاری از نوجوانهای دیگر را پیـــدا کنیم که در این عرصـــه موفق بودهاند و بـــا آنها مصاحبه کنیم. یک مســـأله دیگر این است که چرا مصاحبه فقط با کســـانی انجام میشـــود که در تهران حضـــور دارند در حالی که در شهرســـتانها هم آدمهـــای موفق زیادی هستند.لزوماًنبایدمصاحبهشوندهکودک یا نوجوان باشد و میتوان از یک بزرگسال درباره دوران کودکی و نوجوانیاش سؤال پرسیده شود.
دیزجـــی بـــا انتقاد بـــه اینکـــه در حال حاضر تکنولوژی دیگـــری بهنام واقعیت افـــزوده داریم اما فقط چند مجله و کتاب کودک و نوجوان این بحث را معرفی کرده است گفت: در حالی که اگر ما این قابلیت را بهنشـــریات کـــودک و نوجـــوان اضافـــه کنیم قطعـــاً مخاطبهای بیشـــتری پیدا میکنیم و آن کودک و نوجوان بهنشریه و مجله عالقه بیشـــتری پیدا میکند و چون پاسخگوی نیازهایش است برای آن هزینه میکند.
در بخش دیگری از این نشســـت، دکتر آگاه در پاســـخ به لزوم بازنگـــری در نظام حقوقـــی مطبوعـــات کـــودک گفـــت: اگر بازنگری بهمعنی حذف باشد من موافق هستم ولی اگر به معنی ترمیم باشد خیر. صحبتهای استادان نشان داد که ظاهراً هیاهو برای هیچ است. یعنی کتاب نوشته میشود، نشست برگزار و صحبت میشود بـــرای موضوعی که مخاطبی نـــدارد. من میخواهـــم بگویم این نظـــام حقوقی به چـــه دردی میخورد. وقتی یـــک روزنامه بزرگسال منتشر میکنیم از کجا میدانیم کـــودک آن را نمیخوانـــد؟ میخواهـــم بگویـــم در دنیـــای امـــروز موضوعیت آن از بین رفته اســـت. چـــون در عرصه عمل غیر قابـــل کنترل اســـت و از آن طرف هم مخاطبی ندارد.
در حال حاضـــر ما روزنامه مســـتقلی برای کـــودک نداریم بجـــز دو ضمیمه که آن هم به صورت مســـتقل روی کیوســـک نمیآیند. رســـانه یعنی اینکه من کتاب یا روزنامه تولید میکنم و مخاطب پیگیر آن باشد. آیا چنین رسانهای داریم؟
او بـــا اشـــاره بـــه شـــمارگان پاییـــن مطبوعات گفت: چرا مطبوعات از اعالم شمارگانشـــان میترسند؟ چون واقعیت غمانگیز است. کل نشریات و مطبوعات ایران را جمع کنیـــم فکر نمیکنم در روز به یک میلیون نســـخه برسند و این برای کشوری با این همه دانشجو خیلی پایین است. میخواهم بگویم موضوع منتفی است و من با ایجاد نظام حقوقی ویژه ولو برای مطبوعات کودک مخالف هستم.
کاشـــفی خوانســـاری در ادامـــه گفت: واقعیت این است که قانون مصوب سال 89 و تشکیل هیأت نظارت بر کتاب کودک در هیـــچ دورهای اجرا نشـــد و هـــر دولتی از اصـــالح طلبتریـــن تـــا اصولگراتریـــن دولتها در این مورد اتفاق نظر داشـــتند که اگر قانون اجرا نشـــود راحتتر هستیم چرا کـــه مصوبات شـــورای عالـــی انقالب فرهنگی دســـت وزارت ارشـــاد را بهعنوان مجری میبندد. من در دوره دو وزیر عضو هیـــأت نظارت بـــر کتاب کودک بـــودم در دولـــت نهم و دهم که هیچ وقت جلســـه هیأت نظارت تشـــکیل نشد و در این دوره پنج ســـاله هم شـــاید دو یا ســـه بار جلسه هیأت نظارت بر کتاب کودک تشکیل شده باشـــد و در عمل کارشناســـان و کارمندان وزارت ارشاد در اداره کتاب این کار را انجام میدهند.
او با اشـــاره به تعداد نشـــریات کودک و نوجـــوان گفـــت: در حال حاضـــر حدود 120 نشریه کودک و نوجوان در حال انتشار هســـتند هر ســـال که آمـــار ســـال را جمع میکنیم حداقـــل بیش از 100 نشـــریه در حال انتشـــار داریم. در حالی که شمارگان مطبوعات بشـــدت پایین آمده و نشریات بســـرعت دچـــار مـــرگ دســـته جمعـــی میشـــوند، مطبوعـــات کـــودک و نوجوان مرگ و میر کمتـــری دارند. چون برخی از خاصیتهای مطبوعات کودک و نوجوان عمالً قابل پوشش دادن در فضای مجازی نیســـت مثل نقاشـــی کردن، کاغذ را پهن کردن و بریدن آن.
وی ادامه داد: با وجود اینکه شمارگان مطبوعات بشـــدت پایین آمده و نشریات بســـرعت دچـــار مـــرگ دســـته جمعـــی میشـــوند اما مطبوعات کودک و نوجوان مـــرگ و میر کمتـــری دارنـــد. همچنین با توجـــه به کاهـــش فرزنـــدآوری در کشـــور امـــا تعـــداد مجـــالت خردســـال و کودک روز به روز بیشتر میشـــود و اینها موفقتر هســـتند. ایـــن مجـــالت بیشـــتر در بخش خصوصـــی شـــکل میگیرند یعنـــی هنوز شـــانس زنده ماندن و کار کردن در بخش کودک وجود دارد.
در ادامه دیزجی گفت: ای کاش همان طور که در برخی زمینهها به بعضی افراد امتیـــاز میدهیم بـــرای مطبوعات کودک و نوجـــوان هـــم ایـــن کار را میکردیـــم تا مخاطـــب آن هزینه کمتری بـــرای خرید آنها بپردازد.
این پژوهشـــگر در مورد طرح اشتراک هم گفت: اگر این طرح، نشـــریات کودک و نوجـــوان را حمایـــت کننـــد و بـــه نوعی مخاطبان به قیمت نیم بهـــا هزینه آن را بپردازند خوب است. چراکه من معتقدم هزینه پیشگیری بهتر از درمان است. پس اگـــر امکانات بدهنـــد و کـــودک و نوجوان در آن فضـــا قرار بگیرنـــد، قطعاً تغییرات زیادی صورت میگیرد.