زلزلهبااعصابماچهم یکند؟
تکانههای زمینلرزه در ذهن شهروندان تهرانی و بازار داغ پیشگوییهای مجازی
شما هم شبها از ترس زلزله تهران، با دلشوره میخوابید؟ آیا وقتی بهدیواری تکیه میدهید، تمرکز میکنید که لرزش از بدن شماست یا دیوار؟ آیا جزو کسانی هســـتید که فکـــر میکنند تهـــران بعد از زلزله، قابل شناسایی نخواهد بود و هیچ امداد و نجاتی برای این شهر امکان پذیر نیست؟ آیا فکر میکنید بهتر است از حاال به فکر رفتن از این شـــهر ناامن و بیدر و پیکر باشـــید؟ اگر اینطور اســـت، شما به فوبیا یا توهم زلزله مبتال شدهاید.
شاید هم جزو کسانی هستید که مبتال به خوشبینی شـــدهاند؛ اینکه این طورها هم نیســـت و خانههایی که خوب ساخته شـــده باشـــند، تحمل ریشـــترهای باالی زلزلـــه را دارنـــد. زلزله 7 ریشـــتری الاقل با خود شـــهر کرمانشاه و ســـرپل ذهاب، کاری نکـــرد، چـــرا؟ چـــون خشـــت و گل نبودند و قاعدتاً در تهران هم میشود به تابآوری 7 یا حتی 8 ریشتر امیدوار بود. اصالً چرا راه دور برویم، بم هم هست با آن همه کشـــته و زخمی که باز خانههای مقاومش در حد همین آجر و سیمان فرو نریخت.
شاید جزو کسانی هستید که میگویند این طورهـــا هم نیســـت که زلزلـــه اصالً قابل پیشبینی نباشد. همین زلزله اخیر کرمانشـــاه را ببینید؛ زلزله اول خیلیها را نجـــات داد. این حرفهـــا و تحلیلهایی ضد و نقیض از این دســـت، گاه آنقدر در فضای واقعـــی و مجازی ادامـــه مییابد که گیج میشـــوید و از خودتان میپرسید واقعاً این حرفها چقدر درســـت است؟ چقـــدر تـــرس از زلزله واقعی اســـت؟ آیا واقعـــاً آن طور که میگوینـــد برای تهران دیگر راه چـــارهای نمانـــده و باید منتظر باشیم تا مصیبت روی سرمان آوار شود یا اصـــ ًال خیلی از این ترسها و اضطرابها بیهوده است؟
■ از پیشگوها تا تحلیلهای درست و غلط
قاعدتـــاً در چنیـــن فضایـــی خیلیها آرام نمینشینند و میروند دنبال راهحل. چـــه راه حلـــی بهتـــر از مراجعـــه به یک پیشـــگو که زمان و شدت دقیق زلزله را به شـــما بگوید؟ این روزها البته کم نیستند آدمهایی که زلزله را پیشـــگویی میکنند و اتفاقاً اصالً تعدادشـــان هم کم نیست. بعضیهایشـــان هـــم در شـــبکههای اجتماعـــی توانســـتهاند بســـرعت تعداد دنبـــال کنندههایشـــان را از دو ســـه هزار نفر به چند صد هزار نفر برسانند و الاقل خیال آن چندصد هزار راحت است! آنها دانشـــمندان خودخواندهای هســـتند که معتقدند طبق محاسبات دقیق ریاضی میتوانند زلزله را پیشگویی کنند.
فاطمـــه و مـــادرش از جمله کســـانی هســـتند کـــه بـــه قـــول خودشـــان آرام ننشســـتهاند و خودشـــان به فکر چارهای افتادهانـــد. فاطمـــه که 24 ســـاله اســـت، میگویـــد: «یـــک روز میگوینـــد از زلزله نترســـید و خانههـــای مقـــاوم در برابـــر زلزلههـــای بـــزرگ هـــم مقاومنـــد، چند روز بعد میشـــنویم که اگـــر زلزله بیاید، حتـــی اگـــر خانههـــا ســـالم بماننـــد هم امدادرســـانی غیرممکن خواهد بود و اگر
فرشادرضایی، روانشناس: اجتناب از فکر کردن و صحبت نکردن درباره ترسها فقط حال ما را بدتر میکند. هرچقدربخواهیماز چیزیکهمیترسیم اجتناب کنیم و درباره آن فکرنکنیم،فقطحالمان را بدتر کردهایم. اجتناب از فکر، اثر بومرنگی دارد و تنها ذهن را دور میزند و دوباره برمیگردد. بنابراین در این شرایط باهم درباره ترسهایتان حرف بزنید اما از آن فاجعهنسازید.بهتراست این کار در جمعهای کوچکترباشد.
زیر آوار نمیریـــم، از بیغذایی و بیآبی و حمله موشهـــای آدمخـــوار میمیریم. ما واقعاً گیج شـــدهایم. مـــن و مادرم هر شـــب درحالی کـــه کولهمان را پشـــت در گذاشـــتهایم هوشـــیار میخوابیـــم. یکی میگوید راه پله امن اســـت و دیگری توی خانه را پیشنهاد میدهد و میگوید راهپله و آسانســـور بدترین جای ممکن اســـت. چنـــد کانال هم پیـــدا کردهایم کـــه اتفاقاً زلزله خیلی از شهرها را درست پیشبینی کردهاند و خودشـــان هم از استادان علم زلزله شناسی هستند. بهتر از این است که دست روی دست بگذاریم، هیچکس که به ما پاسخ درستی نمیدهد!»
محمد امـــا نظـــر دیگـــری دارد. این جـــوان 30 ســـاله میگوید: «مـــردم اصالً نباید به کانالهای پیشبینی زلزله توجه کنند. خـــودم یکی از این کانالها را دنبال میکردم؛ روز اول دو سه هزار دنبالکننده داشـــت و االن 400 -500 هزار عضو دارد و آقـــای پروفســـور پیشبینیکننده زلزله هم االن تـــوی کانالش آگهـــی میگذارد و از آن پـــول درمـــیآورد. کاش نهادهای رســـمی با این شـــایعه ســـازیها مقابله میکردند. االن وضع خانـــواده ما طوری شـــده که تصمیم گرفتهایـــم همه باهم به روانشـــناس مراجعه کنیم. باور کنید، هیچکـــس در خانـــه مـــا خواب درســـت نـــدارد و با هـــر صدا و لرزشـــی مضطرب میشویم.»
ســـودابه 48 ســـاله کـــه در شـــهرک اندیشه زندگی میکند و زلزله مالرد کرج را خیلـــی از نزدیک حس کرده، میگوید: «زلزله دوم که آمد، از روی تخت شیرجه زدم تا خودم را به در برسانم و حاال پایم شکسته. من واقعاً از تحلیلهای مختلف گیج شدهام. بعضیها میگویند زمین در حال رانش اســـت، بعضیها از «هارپ» حرف میزنند. من دیگر نمیدانم کدام تحلیل را قبول کنم! فقط میدانم ترس در جان خیلی از مردم النه کرده.»
■ زلزله تهران چقدر خطرناک است؟
چقـــدر پیشبینیهـــا دربـــاره زلزلـــه درســـت اســـت و مـــردم بایـــد در زمـــان زلزلـــه چـــه بکننـــد و کـــدام تحلیلهـــا را
جدی بگیرند؟ این ســـؤالها را محســـن نادی، معـــاون آمادگی وعملیات پدافند غیرعامل سازمان مدیریت بحران تهران در گفتوگو با ما تا حدی پاسخ میدهد: «بعـــد از زلزله مالرد تا بـــه حال چندین جلســـه با اهل فـــن از زمین شـــناسها و زلزله شـــناسها داشتهایم وهمین سؤال را پرســـیدهایم کـــه چقـــدر زلزلـــه تهران خطرناک است؟ این را همه باید بدانیم که رفتـــار زمین قابل پیشبینی نیســـت. همان گونه که مـــکان و زمان دقیق زلزله هـــم قابل پیشبینـــی نیســـت. 85 تا 90 درصد کشور ما روی منطقه پرخطر زلزله واقع شـــده و فقط 5 درصد آن زلزله خیز نیســـت. اما در همین زلزله مـــالرد دکتر مـــردای قبل از وقـــوع آن را هشـــدار داد. یعنی توانســـتیم تا حدی تنش را متوجه شـــویم و آماده باش نسبی هم داده شد. ولی همیـــن االن نمیتـــوان دقیقاً گفت زلزله بعدی چه زمانی رخ میدهد.»
او درباره پیشبینیها یا بهتر بگوییم پیشـــگوییهایی که در برخی شـــبکههای اجتماعی دربـــاره زلزله انجام میشـــود هم توضیح میدهـــد: «هیچکدام از این پیشگوییها دقیق نیست و مبنای علمی ندارنـــد. ما در ایـــران روزانـــه زلزله داریم ولی زلزله بزرگ کمتـــر رخ میدهد. این کاری که اخیـــراً برخی انجـــام میدهند، بحث احتمالی است و بر اساس مباحث و محاســـبات ریاضـــی انجام میشـــود و هرچنـــد صـــد درصـــد غلط نیســـت، اما قطعاً درست هم نیست.»
او تأکیـــد میکنـــد: «ما دربـــاره زلزله تهران نباید مردم را بیش از حد بترسانیم و درعین حـــال به آنها احســـاس ایمنی و اطمینـــان بیـــش از حـــد بدهیم. شـــهر تهران رو به توســـعه است؛ و مدام در آن ساخت و سازهای جدید انجام میشود. در عیـــن حـــال وقتی مـــا خودمـــان را با زلزله مکزیکوســـیتی که شرایطش تا حد زیادی شـــبیه ماســـت یا با پایتختهایی مثل اســـتانبول و حتی نپال که زلزلههای باالی 7 ریشتر را تجربه کردهاند و درعین حال شهرهای بزرگی هســـتند و تخریب وحشـــتناک هـــم نداشـــتهاند مقایســـه میکنیم تا حد زیادی امیدوار میشویم. هرچنـــد اینها به معنای این نیســـت که ایمنی را جدی نگیریـــم. در همین زلزله سر پل ذهاب، نخستین زلزله ساعت 9 و 20 دقیقه رخ داد و دومی نزدیک ساعت 9 و 50 دقیقه. همین نیم ســـاعت باعث شـــد مردم از خانـــه بیرون آمدنـــد و نیم ساعت را در فضای باز گذراندند و آسیب جدی هم ندیدند. همین طور بررسیها نشـــان داد که ســـاختمانهای محکم در برابر زلزله باالی هفت ریشـــتر هم ســـرپا ماندند. ما باید رفتار درست داشته باشیم و حداقلهـــای ایمنی را در ســـازه رعایت کنیم تا آن حادثه وحشتناکی که خیلیها انتظـــارش را در زلزلـــه تهـــران دارند رخ ندهد امـــا اگر هـــم بیش ازحد مـــردم را بترســـانیم، آنها به این نتیجه میرســـند که اصالً بیخیال شوند چون توان مقابله با فاجعه را ندارند. با آموزش درســـت و آمادگی نسبی و رفتار مناسب میتوان از نتایج ترسناک دور ماند.»
او همچنین هشـــدار میدهـــد: «فرار، بدترینرفتاردرزمانزلزلهاستوپناهگیری بهتریـــن رفتـــار. بعـــد از آن هـــم بایـــد به محلهای امن رفت تا متولیان امر بیایند و اعالم کنند بعد از آن مردم چه کاری انجام دهند. باید به جای ترسیدن، تمرین کنیم که در زمان وقوع حادثه چه کنیم.»
نـــادی همچنیـــن دربـــاره بحـــث هشـــدار ســـریع زلزلهای کـــه بهصورت آزمایشـــی هم انجام شـــده، میگوید: «ایـــن هشـــدار برخـــالف پیشـــگوییها منطـــق علمـــی دارد و بیـــن ثانیههای موج مخرب و موج اولیه یا غیرمخرب و اختـــالف زمـــان بیـــن آنهـــا قابـــل پیشبینـــی اســـت. مثـــ ًال در ژاپـــن این اطالعرسانی انجام میشود و از طریق یعنی مرگ را که آرامش ابدی اســـت، در نظر بگیرید و از فاجعهسازی مثل حمله موشها ...و بپرهیزند. هرگز برای کسی که میترسد از این جمله که نباید دربارهاش فکر کنی، اســـتفاده نکنید چون این جمله فقط اوضـــاع را بدتر میکند. این را بدانید که نیمکره راست ذهنتان محلی است که در آن دادههـــای صوتی و تصویری ذخیره میشـــود و در نیمکـــره چـــپ، دادههـــای کالمی. همین که درباره موضوعی حرف میزنید، از آنجایی که دادههای تصویری یعنی بـــار هیجانی نیمکره راســـت کمتر میشود، تخلیه هیجانی میشوید. اگر این ترسها بیش از حد شدید است با هدایت یک روانپزشـــک میتوانیم نتیجه بهتری بگیریم.»
حاال اگـــر این بار خواســـتید بـــه زلزله تهران فکـــر کنید یا رانش زمین و تغییر و حرکـــت صفحات زمین را تصـــور کنید یا یاد تحلیلهای عجیب و غریب افتادید، بـــه این هم فکـــر کنید که زلزله داســـتان پیچیدهای دارد و آنچه مـــا با روح و روان خـــود میکنیم، نـــه تنها مشـــکلی را حل نمیکند، بلکـــه زلزله نیامده، به دســـت خـــود زندگیمـــان را متشـــنج کردهایـــم. یادمان باشـــد که فقط با حفـــظ آرامش میتوانیم تصمیم درستی بگیریم.