تکنوکراسی در خدمت توسعه ملی
«ایران» از جهت گیری اقتصادی دولت آیت اهلل هاشمی در دوران بعد از جنگ گزارش می دهد
■ ظهــور دولــت ســازندگی در شــرایط خاص
ســال 65 به بعد و بــا افت قیمت نفــت، ایــران ســاالنه 5 میلیــارد دالر درآمد ارزی داشــت که 3 میلیارد آن را خرج جنگ میکرد. صادرات نفت ایران از ســال 65 تا 67 کاهش یافت و دولــت ایران که تا ســال 46، تورم را پایین نگه داشــته بود، بعد از بحرانی شــدن بــازار نفت بــا مشــکل افزایش تــورم مواجه شــد. بــا حمــات عراق بــه پایانههای نفتــی جزیره خارک در تابستان 1365 میزان صادرات ایران بــه حدود نصــف کاهــش یافتــه بود. در آن زمــان ایــران قــادر بــود روزانــه تنهــا 800 هــزار بشــکه نفــت صــادر کنــد، در حالــی کــه اوپک ســهمیهای تــا ســقف دو میلیــون و 300 هــزار بشــکه در روز برای تولیــد نفت ایران در نظــر گرفتــه بــود. خســارات وارده بــه ایــران برای پنــج ســال اول جنگ 903میلیارد دالر برآورد شــده اســت که 160 میلیارد دالر آن خســارتهای نفتی اســت. بــه روایت ســعید لیاز، اقتصــاددان در پایــان جنــگ ایران و عراق ســطح تولیــد ناخالص داخلی ایــران به قیمــت 25 درصــد پایینتر از ســال 1355 رســید و تا پاییز 1370 طــول کشــید تــا ایــن مقــدار کاهــش تولیــد ناخالص داخلی جبران شــود. هاشمی رفسنجانی، دولت سازندگی را در چنیــن شــرایطی تحویل گرفت. او خــود دربــاره اوضــاع آن زمــان در گفتوگــو بــا مجلــه همشــهری مــاه چنیــن روایــت کــرده بود:«کســری بودجــه و فــروش نفــت هــر بشــکه 7تــا01 دالر آنهم در شــرایط تحریم و شــرارتهای بیگانــگان، شــرایط را متمایــز میکنــد ولــی نخســتین دوره ریاســتجمهوری مــن یعنــی از ســال 8۶ تــا 72 در بین همــه ادوار ریاست جمهوری چون از جنگ فارغ شــده بودیم و به سازندگی رو آوردیم بهتــر اســت؛ البتــه بــه دو دلیــل: اول اینکه خــودم رئیس جمهــوری بودم و بهکــرات از عملکردم دفاع مســتند میکــردم و دوم جــدای از ایــن، در سال 8۶ در حالی ریاستجمهوری را قبول کردم که بودجه کشور بهصورت رسمی 1۵ درصد کسری داشت.» ■
شــاخصها و مدیریــت اقتصــادی در دوره هاشمی
بر اساس گزارش مرکز مطالعات اســتراتژیک، متوسط رشــد اقتصادی در دولت ســازندگی 5.89 درصد بود کــه رشــد اقتصــادی قابــل قبولــی در مقایسه با منطقه و جهان بوده است. رشــد ســرمایهگذاری در دولتهــای هاشــمی رفســنجانی نســبت به دوره پیشــین 9.7 درصــد بــوده اســت. هاشمی در دوره فعالیت خود برنامه تعدیل ســاختاری را اجــرا و تغییرات زیادی ایجــاد کرد که بر اثــر تغییرات تــورم در بعضــی ســالها بــاال رفت و در نهایت منجر به متوسط نرخ تورم 25 درصدی شد.
هاشــمی رفســنجانی در گفتوگویــی بــا روزنامــه کیهــان درباره سیاســتهایش گفتــه بود:«با برنامــه جامــع ســازندگی کــه ابعــاد فرهنگــی، اقتصــادی و اجتماعــی را دربــر میگرفــت، وارد عمل شــدیم. نیروهــای مناســبی را کــه اهــل کار میدانســتم، انتخــاب کــردم کــه شعاری عمل نکنند و واقعاً کار کنند. خــط و جنــاح را در دولــت دخالــت نــدادم و درنتیجــه دولــت معتدلــی تشــکیل شــد؛ درواقــع نــه چــپ و نــه راســت و بــه تعبیری هم چــپ و هم راســت بــود. یعنــی معتــدل بودنــد. کســانی کــه بودند، بــا ما تعهــد کاری داشتند و فکرشان هم برای خودشان و مــا محتــرم بــود. همهچیــز را مهیــا کردیم کــه تحولی ایجاد شــود. وضع روابــط خارجــی مــا هــم خــوب نبود. معلــوم بــود منابــع داخلــی کافــی نیســت و باید از خــارج تزریق کنیم.» هاشمی رفسنجانی با همین دیدگاه، تکنوکراتهــا و تیمــی یکدســت را در دولــت بــه کار گرفــت. افــرادی مانند محســن نوربخــش، محمدحســین عادلــی، بیــژن زنگنــه و محمدرضــا نعمــتزاده در تیم مرحوم هاشــمی رفسنجانی حضور داشتند و مدیریت ســازمان برنامه نیز با روغنی زنجانی بــود. اقتصاددانهــای برجســتهای ماننــد محمدطبیبیان نیــز که مدافع بازار آزاد هســتند، در بدنه کارشناسی و برنامهریزی دولت حضور داشــتند. اصلیتریــن سیاســتها نیــز روی محورهایــی ماننــد تکنرخــی کردن نــرخ ارز، کاهــش کســری بودجــه، اصاح نظام مالیاتی، حذف یارانهها از اقتصــاد ایــران و خصوصیســازی استوار بود. هاشــمی رفسنجانی خود در مصاحبه با روزنامــه کیهان چنین روایــت کــرده بــود: «سیاســتهای دولت چند پیکان مشــخص داشــت: یکی اینکه نرخ ارز که 7 تومان رسمی و دولتی و 170 تومان در بازار آزادشده بــود، درســت نبــود و آثــار منفــی و خســارات و ضررهایــش را خیلــی میدیدیم و باید آن را به هم نزدیک میکردیــم. یکــی سیاســت توزیــع کوپنــی را کــه همهچیز کوپنی باشــد و دولت مســئول سوزن، ملحفه، قاشق و چنگال باشــد و وارد کنــد و باقیمت دولتی به مردم بدهد، کم کنیم. یکی اینکه دولتی کردن همهچیز و بســتن دست بخش خصوصی تعدیل شود. برنامه، انجام تدریجی بود و این نبود که یکدفعه اجرا شود.»
بررســـــی آرشـــــیو گزارشهـــــای بانــک مرکــزی نشـــــان میدهــد در ســـــال 2 86، میلیـــــون و 947 هـــــزار بشـــــکه نفـــت در روز تولیـــد میشـــد کـــــه ایـــــن میـــــزان در ســـــال 76 بـــه3میلیـــون و 523 هزار بشـــکه در روز رســـــید. درآمد نفتی ایران نیز که در انتهای ســـــال 86، 5151.1میلیارد ریــال شــده بــود، در ســال 76 بــه 7.36446 میلیــارد ریــال افزایــش پیدا کـــــرد. شـــــاخصهای انســـــانی هم در این دوره توســـــعه پیـــــدا کرد و نرخ بــا ســـــوادی از 2.67 درصد در ســال 68 به 5.80 درصد در سال 76 رسید. مسعود روغنی زنجانی، رئیس ســازمان برنامــه و بودجــه آن زمــان دربــاره اقدامــات دولــت ســازندگی بــه روزنامه ایــران با تأکید بــر قربانی سیاست شــدِن اقتصاد گفته بود:«در دولــت ســازندگی برنامــه پنج ســاله توســعه بــا فعالیتهــای گســترده تنظیــم شــد که بــرای نخســتین بار با مشــارکت نظام اجرایی کشور و فعال شدن شــورای اقتصاد اتفاق میافتاد و در آن هــم از ایدههــای خــود آقــای هاشمی استفاده میشد. نقش آقای هاشــمی در پیشران کردن و مدیریت کردن برنامه پنج ســاله توسعه بسیار اساســی و فرامــوش نشــدنی بــود. آقــای هاشــمی روی اصــل 44 قانون اساســی در قالب تفکر توسعه بخش خصوصــی کار کرد و رهبری هم آن را امضا کردند. این اصل نشان میدهد ایشــان هرگز راه را گم نکرده و رهبری هــم آن را تأییــد کــرده اســت ولــی چون ایشان و اندیشــه هایشان را باور نداشــتند، خصوصیســازی همچنان ابتــر مانــده اســت. حتــی اگر درســت نــگاه کنیــم، سیاســتهای اقتصــاد مقاومتــی محورهــای کلیــدی تــداوم همان سیاســت است. در حال حاضر همــان سیاســتها، ولــی عمیقتــر با توجــه بــه تجربــه مســئوالن و نظــام اجرایــی کشــور، در حــال طــی شــدن اســت. ولی از آنجایی که در کشــور ما اقتصــاد، قربانــی سیاستهاســت، نمیتوانــد مســیرش را براحتــی و بــا هزینههای کمتر طی کند.»
با برنامه جامع سازندگی که ابعاد فرهنگی،اقتصادی و اجتماعی را دربر میگرفت، وارد عمل شدیم. نیروهای مناسبی را که اهل کار میدانستم،انتخاب کردم که شعاری عمل نکنند و واقعاً کار کنند. خط و جناح را در دولت دخالت ندادم