فانوس جادویی زمان
■ داریوششایگان ■ انتشاراتفرهنگمعاصر
داریوش شایگان، استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه فلسفه تطبیقی، در جدیدتریـــن اثـــر تألیفی خود به نـــام «فانوس جادویی زمان» به سراغ مارسل پروســـت، نویسنده فرانسوی رفته است. پروست بهدلیل نگارش اثر «در جستوجوی زمان از دســـترفته» یکی از بزرگترین نویسندگان تاریخ ادبیات قلمداد میشـــود. شـــایگان نیز در کتاب «فانوس جادویی زمـــان» کوشـــیده تـــا در قالـــب پژوهشـــی شایســـته و همهجانبه ایـــن رمـــان را از جنبههـــای مختلـــف بررسی کند. «فانوس جادویی زمان» اندکی بعـــد از ۸۱ نوامبـــر و در نـــود و پنجمیـــن ســـالروز درگذشـــت ایـــن نویســـنده بزرگ قـــرن بیســـتم مجـــوز انتشـــار گرفت و به بازار کتاب عرضه شـــد. این کتاب شش فصل دارد؛ «مارســـل پروســـت پیش از آفرینش رمان در جســـتوجوی زمان از دســـت رفتـــه»، «خواب-خاطره»، «روانشناســـی در فضا حلقه-زمان-مکان»، «جستوجو: حکایـــت یک ســـیر و ســـلوک»، «هنـــر و جوهـــر» و «زمان بازیافته». شـــایگان در پیشگفتاری که برای این کتاب نوشته، هدف از نگارش این اثر را «تشریح و تفسیر تأمالت پیچیده مارسل پروســـت در شـــاهکارش، رمان در جســـتوجوی زمان از دست رفته» عنوان کرده است. وی مبنای ارجاعاتی که به مطالب این رمان داده را ترجمه هفت جلدی آن به قلم مهدی ســـحابی، اعالم و در عین حال تأکید کرده اســـت که بـــرای اطمینان از صحت معنا، یک یک نقل قولها را با نســـخه اصلی رمان مقابله کرده اســـت و تنها در مواردی استثنایی کهًبا معادلگذاریهای ســـحابی همســـلیقه نبوده، شـــخصا مطلب مزبور را از نو ترجمـــه کرده اســـت و البتـــه در پانویس ضمن اشـــاره به ترجمه مجدد آن قطعه، به صفحه مربوط در کتاب فارسی نیز ارجاع داده تا خوانندگان عالقهمند، امکان دنبال کردن مطلب دلخواهشان را داشته باشند. شایگان همچنین در مقدمه ۹۳ صفحهای کتابش اشـــاره میکند که عالقهاش به پروســـت بـــه دوران تحصیلش در ژنـــو بازمیگردد؛ آن زمان ژان روســـه، یکـــی از نمایندگان مکتب ژنو، کالســـی برگزار کرده بود پیرامون بررســـی و تحلیل آثار پروست و او نیز در این کالسها حضور داشته است و اینچنین بوده که درصدد مطالعه آثار او برآمد. وی همچنین در گفتوگویی کـــه دربـــاره این کتاب داشـــته اســـت، در خصـــوص نحوه شـــخصیت پر دا ز ی پروســـت در رمانـــش میگویـــد: پروســـت شــــخـصیــت هـــــا ی داستانشرااززاویههای مختلـــف میبینـــد و بـــه آنـــان حجـــم میدهـــد. آدمهـــای او پرترهنگاریهـــای دو بعـــدی نیســـتند که فقـــط از یک زاویه دیـــده شـــوند، او بـــه درون شـــخصیت چندبعدیشان رســـوخ میکند و ابعاد متفاوت فـــردی واحد را به دقت ترســـیم میکند. به زعم او، پروســـت در توصیف شخصیتها بیشـــتر به درونشان توجه دارد و موشـــکافانه به آن میپـــردازد، کاری که هیچ رماننویســـی قبـــل از او انجام نـــداده بود که آدمهـــا را در حرکـــت و گذر زمانهـــا و مکانهـــا از دیدگاههای مختلف توصیف کند و حتی بعد به تحلیل این تفاوتها بپردازد. شـــایگان معتقـــد اســـت کـــه هیچ اثـــری بـــه انـــدازه «در جســـتوجوی زمـــان از دســـت رفتـــه» از عصاره هســـتی خالقش تغذیه نکرده و موجب نابودی نشـــده اســـت. به زعـــم او، رمـــان «در جســـتوجوی زمان از دســـت رفته» قربانگاه پروســـت اســـت که در آن خالق، خـــود را قربانی مخلـــوق میکنـــد و همین امـــر، وجه اســـاطیری بـــه این رمان میدهد. بیســـبب نیســـت کـــه این اثـــر از هر لحاظ اســـتثنایی اســـت و حتی بـــرای برخی، به نوعی مســـلک و طریقت بدل شـــده و برخـــی بهصورت روزانه پروســـت میخوانند.