برای زنان حصارکشینکنیم

تم «جاده قدیم» پنهانکاری اســت و از یک فرهنگ اندرونی و مجموعه تفکر و اندیشــه یک دوران میآید که سخت است یک روزه و یک شــبه بشود تغییرش داد اما میشود گام به گام حرکت کرد

برخالفسالگذشـــتهکه۵ فیلمساززندرجشنوارهفیلمفجرحضور داشتندامسالمنیژهحکمتتنهاکارگردانزنجشنوارهاست.اوپساز دهسالدوریازکارگردانیباملودرامیزنانهکهبهگفتهفیلمسازحاصل تحقیقهایاجتماعیچندسالهاشدرموضوعتجاوزجنسیبهزنان است، در جشنواره فجر سی و ششم حضور دارد. منیژه حکمت پس از تجربهکارگردانی«زندانزنان»و«سهزن»اگرچهدغدغههاومشکالت یکزنرامحورداستانقراردادهاماتالشکردهدر«جادهقدیم»ضمن نگاهیروانشـــناختیبهیکمعضلاجتماعیوتأثیـــرآنبرخانواده نیمنگاهیبهتفاوتوشکافنسلهاداشتهباشد.اوپنهانکاریبرآمده از شـــرایط اجتماعی، عرفی و تاریخـــی را مهمترین مانـــع در رفع این معضلاجتماعیعنوانمیکندومعتقداستاگرچهتغییریکشبه آنغیرممکناستامامیشودگامبهگامحرکتکرد.حکمت،تجاوز اجتماعیبهزنانرایکیازمخربترینتعدیهابهجایگاهزنمیداندو براینباوراستکهباهمهایناحوال،زنانجامعهاگرچهباصرفانرژی وزمانزیاداماباالخرهراهخروجازاینتنگناهاراپیدامیکنند.حکمت همچون تجربههای گذشـــته برای انتخاب بازیگران وسواس خاصی قائل است و در این فیلم از ترکیب بازیگران شناخته شده استفاده کرده اســـت، بجز مهتاب کرامتی، آتیال پســـیانی، پرویز پورحسینی، ترالن پروانه،محمدرضاغفاری،شیرینیزدانبخش،لیلیرشیدیو...دیگر بازیگرانیهستندکهدرفیلمتازهحکمتایفاینقشکردهاند.بهبهانه حضور«جادهقدیم»درجشنوارهفیلمفجربامنیژهحکمتگفتوگو داشتیم با این شـــرط که قبل از اکران عمومی، فضای کلی فیلم و نگاه فیلمسازمحوراینگفتوگوباشد.

شــــما از فعالترین زنان پشــــت صحنه ســــینمای ایران هستید که کارهای متنوعی انجــــام داده از طراحی صحنــــه، مدیریت تولیــــد، منشــــی صحنــــه و برنامهریــــز تــــا تهیهکنندگی که در این سالها بیشتر در این کسوت فعالیت داشتهاید. تقریباًبیش از01 سال از اکران دومین فیلم شما میگذرد. در اینسالهادربطنسینماحضورداشتهاید امازمانزیادیپشتدوربیننرفتید.علت این دوری چیست. فیلمنامه یا ایده جذاب نبودهیااینکهشرایطمناسبنبودهاست؟

من همیشه بر اساس نیازهای درونی، اندیشهوجهانبینیامدرمسیرکارگردانی حرکت میکنم. بـــا توجه به دغدغههای ذهنـــی باید این بســـتر به وجـــود بیاید تا ســـراغ یک قصـــه بـــروم، آن را بپرورانم و بـــرای تصویـــر آن پشـــت دوربیـــن قرار بگیـــرم. همانطور که بارها گفتهام کار در ســـینمای اجتماعی متعهدانه و در عین حال ســـخت اســـت. باید کسی که پشت دوربین میرود نســـبت به تماشـــاگرانی که روی صندلیها مینشـــینند و به پرده خیره میشوند مسئولیتپذیر باشد. این مسئولیت سنگین است و من جرأتش را نـــدارم. به هرحال از وقتی که این دغدغه شـــروع میشـــود، اول بایـــد تحقیقات و نگرش به موضوع مورد بحث کامل شود که این خود زمان زیادی میطلبد و پس از آن رسیدن به درامی که بتواند در بستری مناسبشکلبگیردوبهیکاثرسینمایی تبدیل شـــود. چون اگر درام شکل نگیرد دغدغهمندیوتحقیقاتمسیردرستیرا هم که طی کرده باشد باز بر ضد خودش عملمیکندواینخیلیخطرناکاست. اگرتحقیقاتبهاطالعاتدرستوجالب توجه هم برســـد باز هم نگارش درست فیلمنامه مثل حرکت روی لبهای باریک است چرا که باید فیلمی بسازی که بر ضد خودش عمل نکنـــد و این جذابیتهای آماری و اطالعاتی بر درام حاکم نشود.

«جـــاده قدیم» چـــه ویژگی یا کششـــی داشت که شما را در مقام کارگردان پشت دوربینکشاند.

تحقیقـــات ایـــن فیلـــم بـــه صـــورت مقطعی از حدود 10 سال پیش آغاز شد. بحث «جاده قدیم» یک موضوع جهانی است و دامنه شمول آن از مرزهای ایران گستردهتر است. مشکل از یک ناکجاآباد میآید که در یـــک روند تاریخی، عرفی و سنتی شکل پررنگی به خود گرفته. وقتی در آمـــار میبینـــی کـــه حـــدود 07درصد زنـــان دچـــار ایـــن خشـــونتها هســـتند مگـــر میتوانـــی آن را نادیده بگیـــری، با تحقیقـــات میدانی بیشـــتر تـــازه متوجه دامنـــه آن و پیامدهایـــش میشـــوی که دیگر هضمش برایت ســـختتر اســـت. تا قبل از تحقیقات واکنشات نســـبت به هر پدیده در حد یک خبر است اما وقتی بـــه دل این موضـــوع مـــیروی و عمق و بزرگی فاجعه را احســـاس میکنی گاهی مستأصل میشـــوی، حتی محققان هم درگیر مشـــکالت روحی روانی میشوند. این ناکجاآباد و این جاده قدیم باید دیده شود و روی آن نورافکن انداخته شود. باید بیان شـــود تا شـــاید بتوانیم حداقل مانع بخشکوچکیازایناتفاقاتناگوارشویم. هرچند ما نسخه نمیپیچیم و فقط اشل کوچکی از یک فاجعـــه را در قالب قصه تعریفمیکنیم.همچونمادریکه9ماه و 9 روز بـــارش را حمل کرده و باید در یک زایمانطبیعیبچهسالمیبهدنیابیاورد ما هم با حمل تحقیقات 10 ســـاله تالش کردیم این بچه را سالم به دنیا بیاوریم و از آن مراقبت کنیم.

تجاوز به زنـــان اتفاق تازهای نیســـت و همانطور که خودتان اشـــاره کردید یک اتفاق جهانی اســـت و جهـــان باید برای آن کاری کنـــد. بعد از ســـریال افشـــاگری رسواییهای اخالقی در هالیوود مشخص میشود که زنان در هیچ صنف و جایگاهی ازایناتفاقمصوننیستند؛اماهیچوقت در ایران شـــاهد چنین جریانی نیســـتیم. وظیفه یک فیلمساز مثل شما در قبال این اتفاقاتچیست؟

موضوعتجاوزجنسیدربسترجامعه مطـــرح اســـت و خیلی هم پر ســـروصدا اســـت ولی در برخـــی کشـــورها بهخاطر شرایطاجتماعیوتاریخیوعرفوسنت و نـــگاه مردســـاالرانه حاکم بـــر جامعه و مجموعه رفتارهای فرهنگـــی این اتفاق حادتر میشـــود، این حاد بودن میتواند ســـینماییتر هم باشـــد. بـــا نـــگاه من از دریچه دوربین سینما، میتواند جذابتر باشد و دیده شـــود. مهم این است که هر نوع خشـــونتی با صدای بلند بیان شود و من فکـــر میکنم اگر بیان شـــود در ایران یک سونامی شـــکل میگیرد. تم «جاده قدیم» پنهانکاری است و از یک فرهنگ اندرونی و مجموعه تفکر و اندیشـــه یک دوران میآید که سخت است یک روزه و یک شبه بشود تغییرش داد اما میشود گام به گام حرکت کرد. اگر این روشنگری بـــه دور از پنهانکاری و ترس آبرو صورت بگیرد معتقدم میتوان منتظر تغییرات خوب بـــود. با توجه به نقش و جایگاه زن ایرانی در بســـتر جامعه ایران که حرکت بسیار پیشرو و پررنگی دارند، باید منتظر تغییراتمثبتدرجامعهبود.

به پیشـــرو بودن زنان و جایـــگاه آنها در جامعه امروز اشـــاره کردید. به نظر شـــما سیمای زنان در سینمای امروز چقدر با این تغییراتهمگاماست؟

زن ایرانـــی از خانه بیـــرون آمده و یک جنبش 04میلیونی شـــکل گرفته اســـت. دیگر کاری به قانونهای نوشته یا نانوشته که دائم گوشـــزد میشـــود ندارد. حضور تأثیرگذاروتصمیمگیرندهچهدرخانواده و چه در بســـتر اجتماعی دارد. با توجه به تعریفی که از شـــرایط موجود مدام رقم میزنند اما او هم مـــدام حرکت میکند و هیچ چیز بازدارندهاش نیســـت. به هر حـــال تصویر ایـــن زن کامالً در رســـانهها مشخص است البته غیر از رسانه ملی که زنها غیر از عدس و ســـبزی و آشپزخانه دســـتاورد دیگـــری ندارنـــد. وقتـــی رصد میکنیـــد زن ایرانی در تمـــام حوزههای اجتماعی و فرهنگی بســـیار فعال است. وقتی دستمان در جیب خودمان باشد و از لحاظ اقتصادی بتوانیم مستقل باشیم میتوانیم اتفاقات دیگر را برای خودمان رقم بزنیم؛ از دستفروشهای داخل مترو و کارهای در منزل تا معدن و سدســـازی ...و من فکر میکنم مطالبـــات این زنان البد در فیلمها دیده میشود که یکسری دردشـــان میآیـــد و انگ ســـیاهنمایی به آثار سینمایی الصاق میشود. زن ایرانی دیگر زنی نیست که مطالبات یکسویه به او تحمیل شود، او از رفتارهای خانوادگی تا فعالیتهای اجتماعـــی بهدنبال حق خود اســـت، راهش را هم پیـــدا میکند و آن را هم به دست میآورد. حتی در برابر مشـــکالت عدیدهای کـــه در جامعه به او تحمیل میشود ممکن است آسیب هم ببیند اما چارهای نـــدارد، او راهش را پیدا

میکند چون میداند به دست آوردن هر چیزارزشمندیهزینهبروانرژیبراست.

برخالفنگاهشمامنمعتقدمسینمای ایران از زنان جامعـــه ایرانی عقب مانده است و با وجود اینکه زنان جامعه فعالتر شـــدهاند امـــا تصویر زن ضعیفتر شـــده است.

تـــک تک زنان مـــا در هـــر جایگاه که هســـتند اســـطورهاند. زنـــان ما اســـطوره هستند و در شرایطی که مشکالت زیادی مدام بـــرای آنها رقم میخـــورد، زندگی میکننـــد، راهکار پیـــدا میکنند و همین یعنیاسطوره!

در ســـینمای کشـــورمان کمتـــر زنـــی را میبینیم کـــه وظیفه مادری و همســـری را انجام بدهد، در جامعه فعال باشد و البته این تصویر شعاری هم نباشد. شما تالش کردهایدمینوی«جادهقدیم»راچنینزنی تعریفکنیدآیافقطبهخاطرتمهیدقصهو نشان دادن ویرانی این تجاوز روی یک زن است؟

نه یـــک زن بلکه خانواده! هر معضل اجتماعی آوار را بر سر کل خانواده خراب میکند. نگاه ما به مجموعه یک خانواده اســـت، خانوادهای که وجـــود عینی دارد و قابل لمس اســـت و این طبیعی بودن و رئالیتـــه در فیلـــم جریـــان دارد. در این خانـــواده تفـــاوت نســـلها و سالیقشـــان را میبینیم. نســـل دهـــه 70 هیچ نقطه اشـــتراکی با نســـل دهـــه 60 نـــدارد، یک فاصلـــه عجیـــب و غریب شـــکل گرفته اســـت. حتی در جهان هم نســـل جدید انـــگار هیچ تابـــو و چارچوبی نـــدارد. این تجـــاوز اجتماعی که بر ســـر زنان جامعه ما میآید از خانواده مدرن تا ســـنتی و در هر طبقه اجتماعی بـــر کل خانواده تأثیر میگذارد. هر بالیی که سر ما میآید باید مراقب این تجاوزات اجتماعی باشیم که مطمئناًویرانکنندهتراست.مینوهروقت میخواهدبایستدتجاوزاجتماعیاوراازپا درمیآورد. تجاوز اجتماعی بهشکلهای مختلـــف وجـــود دارد و ایـــن پررنگتر از تجاوزجنسیاست.

یعنی همان چیزی کـــه در پایان فیلم از زبان مینو میشنویم؛ اتفاقی که هر لحظه زنایرانیآنراتجربهمیکند.

بلـــه. آینـــه بگذاریـــم و ایـــن تجـــاوز اجتماعی و خودمان را ببینیم. آسیب آن خیلی پررنگ اســـت. خودمان را در آینه ببینیم، نوع برخورد و رفتارمان را واکاوی کنیم و مراقبت کنیم. ببینیم در قبال هر اتفاق سیاســـی، اجتماعی و اقتصادی که بر ســـر ما میآید رفتارمان چگونه است. اگرچهریشهاینرفتارشناسیتاریخیهم که باشـــد باز هم طی زمان میشود آن را اصالح کرد.

فیلمســـازان زن، ســـینمایی زنانـــه دارند و اغلـــب از دردهـــا و رنجهای زنان و چالشهـــای پیـــش روی آنـــان فیلـــم میسازند، شاید چون آن را بخوبی لمس کردهاند. اما پیرو صحبتهای شـــما باید گفتمخاطباینآثارفقطزناننیستند.

فیلـــم بـــرای خانـــواده و اختالف بین 4نســـل اســـت. 4نســـل در فیلـــم دیـــده میشـــود؛ پدربـــزرگ بـــا بـــازی پرویـــز پورحســـینی، پدر با بازی آتیال پســـیانی، نوه محمدرضا غفـــاری و ترالن پروانه که نماینده نســـل دهه هشـــتاد است. وقتی قرار است نوع برخورد این 4 نسل را راجع به یک اتفاق ببینـــی و در عین حال آن را با موضوع اصلی در دل درام یک کاســـه کنی و یک قصه سینمایی جذاب تحویل مخاطب بدهی کار را سخت میکند.

بعـــد از اتفاقی کـــه برای مینـــو میافتد شاهدنگرانیهایدستوپاگیربرایدختر خانوادههستیم...

مراقبـــت از جنـــس مؤنث همیشـــه به اشـــتباه به حصار کشـــیدن دور زنان و دختران ختم میشـــود. چون ما تعریف جامعـــی از این ناهنجاریهـــا نداریم که راهگشا باشد و مشکالت حل شود. طبق تحقیقات متأســـفانه مردهـــا زورمدارتر میشـــوند و با وجود تفکـــر غلط حفظ و حراست، آسیبهای دیگری متوجه زنان و دختران میشود.

در زمان نگارش مســـلماً این نگرانیها در وجودتـــان ایجاد شـــده بـــود که چطور این نگاه را بیان کنید که با تماشـــای فیلم «جاده قدیم» این نگرانـــی به خانوادهها منتقل نشود و شـــاهد همان نگاه به قولی حصارکشیدهشدهنباشیم.

اگر مـــا تعریف درســـتی از جایگاه زن داشـــته باشـــیم و موقعیتی که قرار دارد خب فـــی نفســـه حصارکشـــی ناممکن میشـــود. جامعه وظایفی دارد و ما همه در قبـــال آن وظایفـــی داریـــم. از یکدیگر مراقبت کنیم و در عین حال اجازه دهیم مشـــکالتمان را بیان کنیم.فکر میکنم با بیان شـــفاف و عریان مشکالت میشود راجع به آن فکر کرد و چاره اندیشـــید. اما مشکل اینجاست که اجازه ورود و مطرح شدن اینگونه موارد ممنوع است. ورود به مسائل ممنوع است اما در الیه زیرین این مشکالت هستند که اوج و سیر صعودی دارنـــد. مشـــکل جامعه ما این اســـت که نمیپذیریم کســـانی که قانـــون برای ما مینویســـند و باالنشـــین هســـتند اصـــ ًال جامعه را نمیپذیرنـــد. من نمیفهمم مثالً چرا در مقابل مشکالت مردم که به اعتراض میانجامد از واژه اراذل و اوباش استفادهمیشود.ایناراذلواوباشازکجا آمدهاند؟ از کره مریخ که نیامدهاند، مال همین جامعه هســـتند. حتی اگر برخی یاد نگرفته باشند که اعتراضشان را به چه شکلی بیان کنند دلیلش شرایطی است که ما برای آنها ســـاختهایم. در سیســـتم آمـــوزش وپرورشـــی درس خواندهاند که دوگانگی و ریا را در همان مدرسه به آنها یاد دادهاند. با چنین روندی حق ندارید به بچههای این جامعه انگ بزنید و صورت مسأله را پاک کنید. شما باید مورد اتهام قـــرار بگیرید نه بچههـــا و زنان مملکت. آنها در همان چارچوبی که شما تعریف کردهایـــد پـــرورش پیـــدا کردهانـــد. اینها دستاورد دیکتههایی است که شما به آنها کردهاید.اگردردتانآمدهصورتمسألهرا پاکنکنید،پاسخگوباشید.اینهادستاورد تفکریاستکهحاکمبودهاست.تازمانی که شفافســـازی نکنیم و از متخصصین کمک نخواهیم، تا زمانی که گوش شـــنوا نداشـــته باشـــیم شـــاهد این مشـــکالت خواهیم بـــود. هر اتفاقی که بیفتد شـــما مســـئولید چون هیچ وقت اجازه ندادید حرکتاجتماعیدرستیدرجهتبهبود شرایط اتفاق بیفتد و مطالبات مردم در مسیریدرستمطرحشود.

مینو زنی اســـت که نمیشود از جامعه حذفش کرد؛ مادر و همسر موفقی است، هوای آدمهای اطرافـــش را دارد و در عین حـــال فعالیتش بـــرای جامعه ســـودمند است چرا که متعهدانه در برابر فساد مالی ایســـتادگیمیکند.ضربهخوردناینزن دودشبهچشمخانوادهوجامعهمیرود. پس میشـــود گفت هدف فیلـــم به صدا درآوردن زنـــگ خطـــری برای مســـئوالن جامعه اســـت تا دالیل ایـــن معضالت و آسیبهارابرطرفکنند.

من برای کســـی نســـخه نمیپیچم و فیلمم را میســـازم. مگر قبالً حواسشان به این اتفاقها نبوده است. دست اهالی رســـانه بازتر از ما سینماییهاست. بروید راجع به سقط جنین و فحشا ...و تحقیق کنیـــد تا مـــردم ببیننـــد چه خبر اســـت. مســـئوالن از جامعـــه عقبنـــد و تکلیـــف خودشـــان را نمیدانند و گوش شنوا هم ندارنـــد، من حرفی با آنهـــا ندارم بلکه با جامعه حرف دارم.

در کنار ساخت این فیلم که ملودرامی زنانـــه اســـت، در پخـــش و دیده شـــدن مستند «صفر تا سکو» و زندگی خواهران منصوریانمشارکتداشتید.مستندیکه به طور قطع به حس خودبـــاوری در زنان جامعه کمک میکند و بـــرای آنها امید به همراهدارد.

زمانی که نخستین بار مستند «صفر تا ســـکو» را دیـــدم، به خانـــم کرامتی گفتـــم این فیلـــم باید اکـــران عمومی شـــود تـــا همـــه مـــردم ببیننـــد. گفتند اکـــران عمومی نمیدهند گفتم تالش میکنیم تا برویـــم روی پرده! وقتی که نیمی از جامعـــه نادیده گرفته شـــود، آنها که در پســـتو نمیمانند، کارشان را میکنند اما این نادیده انگاشـــته شدن خیلـــی حس بدی اســـت. اینهـــا باید دیده شوند و روی پرده هم دیده شوند. با ایـــن نگاه همه با هـــم تالش کردیم تـــا قهرمانـــان زن را روی پـــرده ببریم تـــا مخاطب ببینـــد و یاد بگیـــرد که اگر نشانهگذاری کند و هدفمند حرکت کند چه دستاوردی برایش دارد. مهمترین دستاورد این مســـتند امید است. نسل جوان مـــن امید ندارد. نســـل من هم امید ندارد. این اتفاق برای من بســـیار مهم بود و احســـاس رسالت میکردم تا به جوانهای کشـــورم انگیزه بدهم. فکر کـــردم ایـــن فیلم میتوانـــد برای بخش کوچکـــی این اتفاق را رقم بزند. من از همـــه خانوادهها خواهش کردم اگـــر بچههایی در مقطع دبیرســـتان یا دانشجو دارند این فیلم را ببینند.

بـــه نظـــر شـــما پرداختن بـــه چنین شـــخصیتهایی، تنها مناسب قالب مستند اســـت یا اینکه میشود آن را در قالب اثر داستانی هم به شکل تأثیرگذار تصویر کرد.

حتمـــاً میشـــود امـــا ایـــن نکتـــه را فرامـــوش نکنیم که ســـینما، صنعت گرانـــی اســـت. بـــا توجـــه به ســـاختار سینمای امروز و تقســـیمبندی آدمها بهخـــودی و غیرخـــودی که بعـــد از 40 ســـال شـــکافش مـــدام عمیقتـــر هم میشـــود، فعالیت بخـــش خصوصی دســـت بـــه عصاتـــر میشـــود.البته امیـــدوارم در جهـــت ایجـــاد امیـــد هر اتفاقـــی کـــه میتوانـــد بیفتد امـــا باید حواسمان باشـــد که کار شعاری نشود تا بچهها آن را بپذیرند. نشـــود شـــبیه فیلمهـــای دروغـــی که بـــا بودجههای کالن دولتـــی و ارگانـــی ســـاخته شـــد و مردم آن را باور نکردند. اگر چه اعتقاد من بر این است که مردم نگاه صادقانه را میپذیرند خطاهایمان را بپذیریم و در جهت ترمیم جامعه قدم برداریم.

در صحبتهایتان اشاره کردید که در زمان اکران «صفر تا سکو» خانوادهها را برای تماشای این فیلم دعوت کردید اگر قرار باشد از یک طیف خاص از جامعه دعوت کنید که فیلم «جـــاده قدیم» را ببینند این پیام دعوت را خطاب به چه کسانیعنوانمیکنید.

همـــه خانوادههـــا و مـــردم. بیایید آینه بگذاریم و رفتارمان را ببینیم. این دعوت به گروه خاصی تعلق نمیگیرد. قصه ســـنین مختلف را دربرمیگیرد. فیلـــم را با هم ببینیم و مراقب نســـل جوان باشـــیم. این فاصلـــهای که بین همه مـــا افتاده و خیلی دردآور اســـت باید ترمیم شود.

تک تک زنان ما در هر جایگاه که هستند اسطورهاند. زنان ما اسطوره هستند و در شرایطیکهمشکالت زیادی مدام برای آنها رقم میخورد، زندگی میکنند،راهکارپیدا میکنندوهمینیعنی اسطوره!