تفکرب یخانمان
تأملی بر کتاب «افسون زدگی جدید» اثر داریوش شایگان
متن زیر بخشـــی از نوشـــته بیژن عبدالکریمی با عنوان «هویت چهل تکه و تفکر بیخانمان» در کتابی اســـت با عنوان «مونیسم یا پلورالیسم؟ واکاوی هستیشناسی یـــک نظریـــه اجتماعـــی» که بـــه نقـــد و بررســـی کتاب «افسونزدگی جدید» دکتر داریوش شایگان میپردازد. در این کتاب رضـــا داوری اردکانی، بیـــژن عبدالکریمی، مســـعود پـــدرام، محمدمهـــدی مجاهدی ...و بـــه نقد و بررســـی کتاب «افســـونزدگی جدید» پرداختهاند. این کتـــاب در روزهـــای آتـــی توســـط نشـــر «نقـــد فرهنگ» تجدیدچاپ خواهد شـــد. ایـــن روزها دکتر شـــایگان به علت سکته مغزی در بیمارستان بستری است. برای این فیلسوف فرهیخته سرزمینمان آرزوی سالمتی داریم. اهــــل تفکــــر امکانــــی را درون خــــود تجربــــه میکند و همیــــن امکان، افق دید را بــــرای وی از جهان، از خودش و از نســــبت خودش با جهان شــــکل میدهد. مضمون اصلی این نوشــــته عبــــارت اســــت از نشــــان دادن اینکه کتاب «افســــون زدگی جدید (هویت چهل تکه و تفکر ســــیار)»، اثر ارزنده و خواندنــــی دکتر داریوش شــــایگان، انعکاســــی از یک نحوه زیســــتن، یک امــــکان و یک گونه انســــان شــــناختی اســــت، لیکن این امــــکان و این نحوه زیســــت، نهایی ترین امــــکان و افقی نیســــت که در فرا روی مــــا قرار دارد و در یک گفتمان فلسفی ـ اونتولوژیک میتوان از امکانی اصیلتر و عمیقتر در فراروی انســــان امروز سخن گفت؛ هرچند که این امــــکان اصیلتر هنوز به صحنه حیات اجتماعی راه نیافته و منجر به ظهورهیچ تیپ اجتماعی در جوامع معاصر نگشته است.
دکتر شایگان در جای جای کتاب، آشفتگی دوران ما را بازگو میکند:
«مــــا دیگــــر بــــا دیوارهای اســــتوار اعتقــــادات گذشــــته و اونتولوژیهای سفت و سخت سابق روبهرو نیستیم، بلکــــه با یک هســــتی درهمشکســــته و ویــــران شــــده مواجهیم...مــــا خواه ناخــــواه، در شــــرف تکویــــِن انســــان «چهل تکه» هســــتیم که دیگر به یک هویت خــــاص و ویــــژه تعلــــق ندارد و مآالً چندهویتی اســــت. بــــه عبارت دیگر معادالت دوقطبی پیشــــین که مرزهــــای فرهنگــــی را مشــــخص و از هم جــــدا میکرد، مانند ما و دیگران، خــــودی و غیرخودی، شــــرق و غرب، شــــمال و جنوب، عمیقــــاً رنگ باخته است.»
«ایــــن فکــــر کــــه هــــر یــــک از مــــا جمعیتی در خود نهــــان دارد، یعنی اشــــخاص یا تصاویر متعــــددی را در درون خود گــــردآورده ، اســــتعارهای گویاست، زیرا بیانگر موقعیت انسان امــــروز اســــت که دیگــــر قادر نیســــت وجــــود خــــود را در محدودههای یک هویــــت معیــــن حفــــظ کنــــد.» «امــــا نمیتوان منکر شــــد که مــــا همگونی خود را هم از نظر دینی و هم از لحاظ روانی از دست دادهایم. ما بیمحور، پراکنده و ریزوم وار شده ایم.»
دکتر شــــایگان به نقل از میشل ِسر بیان میکند:
«آری، مــــن جمعــــی کثیــــرم، مجموعه ای بیشمار از دیگران.»
به اعتقاد دکتر شایگان، «تصورات بشــــر از تلّــــون واقعیــــت آنچنــــان گوناگون بود و به حیطههایی آنچنان مختلف تعلق داشــــت کــــه او را دچار سرگشتگی کرد، دیگر نمیدانست به کدام حقیقت تکیه کند.»
«هویت های کهن بیدار و پراکنده شــــدهاند، اما چارچوبــــی وجود ندارد که آنهــــا را در خود جای دهد. آنها به گوشــــه و کنار پراکنده میشوند و بازار مــــکاره عظیمی به پــــا میکنند که در آن همــــه چیز در مرحلــــه طرح باقی میمانــــد... در چنیــــن آشــــفتهبازاری همــــه چیــــز را بایــــد از نــــو ســــاخت و بازشــــناخت. در ایــــن میــــان فقــــدان معیارهای تعبیر و تأویل امور از همه چیز آزاردهندهتر است.»
دکتــــر شــــایگان آشــــفتگی و سرگشــــتگی بشــــر دوران ما را ناشــــی از «آشــــفتگی اوضــــاع فرهنگی خود جهان» میداند، «جهانی که آنچنان مختلــــف و رنگارنگ شــــده اســــت که یافتن یــــک لنگرگاه ســــکون و دیدی فراگیر بسیار دشوار شده است».
«امــــا آیــــا دردی کــــه از درون ما را میخــــورد از میان میرود؟ افســــوس کــــه خــــود پاســــخ ایــــن پرســــش را نمیدانیم.»
محتــــوای اصلــــی نقــــد اینجانــــب بــــه دکتــــر شــــایگان عبــــارت از طرح ایــــن پرســــش اســــت: آیــــا براســــتی راهی وجــــود ندارد تــــا مــــا بتوانیم از ایــــن هویــــت چهلتکــــه و پــــاره پــــاره خویــــش و از ایــــن حالــــت بیمارگونه اســــکیزوفرنیک فرهنگی، که اسیر آن گشــــته ایم، رهایــــی یابیــــم؟ آیا هیچ محوری نمیتوان یافت تا ما را از این سرگشتگی وجود شــــناختی، پراکنده بــــودن و ریــــزوموار زیســــتن برهاند؟ آیا در برابر ما هیچ لنگرگاه ســــکون و دیدی فراگیر وجود ندارد؟
دکتر شــــایگان بــــرای یافتن راهی در بــــازار مــــکاره جهــــان معاصــــر، بدرستی ما را به برقراری یک اعتدال میــــان روح و عقــــل، میــــان هویــــت ســــنتی و هویت مدرن یــــا میان دین و معنویتگرایــــی شــــرقی بــــا علم و عقلگرایی جدید دعوت میکند و ما را از افــــراط و تفریط و از غربزدگی و غرب ستیزی برحذر میدارد:
«امــــا بایــــد دانســــت کــــه پذیرش دوبــــاره ســــرزمین روح تنها بــــا اعاده صریــــح حقوق خرد ممکن اســــت.» بدین منظور وی ما را به دســــتیابی به یک هویت مرزی و بینابینی در میان دو حیطــــه فرهنــــگ ســــنتی و قلمرو فرهنگ مدرن دعــــوت میکند. دکتر شایگان به نقل از مک الرن میگوید: این هویت جدید مرزی،
«نه به معنای نفی دیونوسوسوار خــــرد اســــت و نــــه غوطــــه ور خوردن کورکورانــــه در اســــطورههای واهــــی، بلکه تالشی اســــت برای دربرگرفتن و طلبیــــدن خاطره بدنهــــای لرزانی کــــه بــــه علــــت تجــــاوز مدرنیســــم به وجه تمایز فردی، به بوته فراموشــــی سپرده شدهاند.»
دکتر شــــایگان دو موضــــع افراطی نســــبت بــــه مدرنیته و تمــــدن جدید غربــــی را نفــــی میکنــــد. وی بــــه تبع هارولــــد بلــــوم بــــه وجود یــــک نظام اصیــــل غربــــی قائل و معتقد اســــت که امروزه جهان بینــــی و ارزش های مدرنیته بخــــش و الیهای از هویت ما را تشکیل میدهد و انکار آن به منزله مبارزه با بخشــــی از هویــــت خودمان است:
«از زمــــان ظهــــور مدرنیتــــه، ایــــن تمدن دیگر بــــه حیطه غرب محدود نیســــت. تمــــدن غــــرب بــــه برکــــت نهادهــــای اجتماعی ـ سیاســــی خود، میــــراث کل بشــــریت شــــده اســــت. همه ما بــــا وجود خاســــتگاه و هویت فرهنگیمان غربی هستیم.»
نویســــنده «افســــون زدگی جدید» به کمک ادبیات پســــت مدرنیستی، هم به نقد استیالی مطلق عقالنیت غربی و هم بــــه انتقاد از بنیادگرایی و موضع کینه توزانه نسبت به فرهنگ و تمــــدن غرب میپــــردازد و خواهان این اســــت به نحــــو توأمــــان از نوعی معنویتگرایــــی شــــرقی به مــــوازات عقالنیــــت انتقادی مدرن دفاع کند و در عین حال به کاستیهای هر یک از آنها نیز اشاراتی دارد.
دکتــــر شــــایگان خواهــــان تأکید بر این امر اســــت کــــه «پذیــــرش دوباره ســــرزمین روح تنهــــا با اعــــاده صریح حقــــوق خرد ممکــــن اســــت» و ما را به این امر دعــــوت میکند که باید به نحــــوی میــــان تفکر عرفانی ـ شــــرقی بــــا نگــــرش عقلــــی ـ علمــــی مــــدرن وحــــدت و هماهنگــــی ایجــــاد کنیــــم. اما آیا ایــــن همــــان آرزوی دیرینهای نیســــت که همواره در میان متفکران و مصلحان مــــا از ســــیدجمالالدین اســــدآبادی گرفته تا اقبال، شریعتی و ســــروش وجود داشــــته اســــت؟ آیا پــــروژه اجتماعــــی ـ فرهنگــــیای کــــه امروز در دیار ما «روشــــنفکری دینی» خوانــــده میشــــود حاصــــل چیــــزی جــــز آرزوی آشــــتی دادن ارزشهای دوران روشنگری و عقالنیت مدرن با ارزشهای که ِن دینی و ســــنتی یا، به تعبیر دیگر، پیونــــد دادن دل و عقل بوده است؟
اما ما هنوز نتوانســــتهایم از صرف نوعی التقاط و کنار هم گذاشــــتن این ارزش ها و جهان بینیهای متعارض فراتــــر رفتــــه و به یــــک نظــــام فکری وحدت بخش دســــت یابیــــم. به این اعتبار، افســــون زدگی جدید گامی به جلو محســــوب نمیشــــود،هرچند که جهتگیری کلی مســــیر را بدرســــتی نشان میدهد.
دکتــــر شــــایگان از ظهــــور نوعــــی معنویتگرایــــی جدیــــد در دل بشــــر امــــروز ســــخن میگویــــد و بــــر همیــــن اســــاس مــــا را بــــه عرفــــان و معنویــــت شــــرقی دعــــوت میکنــــد. امــــا وی هیچگونــــه اصــــول و مبانــــی وجودشــــناختی، معرفــــت شــــناختی و انســــان شــــناختیای را عرضــــه نمیکنــــد که بــــر اســــاس آن عرفان و معنویتگرایی قابل دفاع باشــــد. به همین دلیــــل عرفانی که وی روی آن دســــت میگذارد تا ســــر حد حاالتی روانشــــناختی تقلیــــل مییابد. حتی گاه به نظر میرســــد که دکتر شایگان هنوز اســــیر وجودشناســــی و معرفت شناســــی دکارتی ـ کانتی است، یعنی اسیر آن نحوه نگرشی که آدمی را م ِن بستهای تلقی میکند که فاقد توانایی فرا روی و استعال به سوی وجود یا امر قدسی است:
«پنجره فراســــوی جهان همچنان بــــه روی مــــا بســــته اســــت، چــــرا کــــه قطبنمایــــی نداریــــم کــــه در تعیین جهــــت یاریمان دهد یا برای جهش بــــه آن ســــو و دســــتیابی بــــه ســــطوح دیگری از ادراک دستگیرمان باشد.»
«همیــــن مــــأوای فراسوســــت کــــه تقارن انــــواع، هماهنگــــی بینش ها و تشــــابه رابطهها و تناسبات را موجب میشــــود... همین منزلــــگاه مفاوضه اســــت که از افق شــــناخت مــــا خارج است. غیبت «رســــمی» این منزلگاه اســــت که میان شیوه هســــتی و شیوه شناخت ما شکاف ایجاد کرده، میان محسوس و معقول فاصله انداخته و پیوند آن را در «هرمنوتیکی فرارونده و استعالیی ناممکن ساخته است».
دکتــــر شــــایگان آنجــــا کــــه جهانشناســــی منــــدرج در عرفــــان هنــــدی و در دیدگاههــــای شــــانکارا را بواســــطه تمثیلهایــــی بازگو میکند، اظهار میدارد:
«آنچه در ایــــن مثالها مورد نظر ماســــت، دقیقاً فضای فراســــوی این جهان... اســــت، تا آنجا که میدانیم عــــالوه بــــر آنکه مــــا هیچ وســــیله ای برای رخنه کردن به چنین فراســــویی نداریــــم، خود ایــــن قلمروهــــا نیز در چارچوب رسمی شــــناخت مدرن ما هیچ جایگاه ویــــژه و محلی از اعراب ندارند.»
همانگونــــه که ایــــن جمله اخیر و نیــــز عبارات متعدد دیگــــری در متن نشان میدهد، دکتر شایگان در میان ســــطوح مختلف آگاهــــی، محوریت را بــــه شــــناخت مــــدرن مــــا، یعنــــی عقالنیت انتقادی و علمی میبخشد و شناختهای اسطوره ای را بهدلیل نقدناپذیری آن میکوشــــد در ســــایه معرفت مدرن ما قرار دهد:
«تنهــــا هویت مــــدرن ماســــت که صاحــــب قــــوه نقد اســــت، تنهــــا این هویت میتواند همــــه چیز را به بوته نقد کشــــد ...و ارتباطــــات همه جانبه آنها را میسر سازد، یعنی جهانهایی را که در اعصــــار مختلف میزیند، به هم پیوند دهد.»
«شــــیوههای مختلف شناخت که ذهن ما در سیطره آنهاست، هر یک کلید خاصی برای تفســــیر میطلبد. هماهنگــــی عمــــودی میــــان ایــــن شــــیوهها، دشــــوارترین وظیفه انسان اســــت. با این حال چنیــــن ارتباطی... مســــتلزم تحقــــق دو شــــرط اساســــی اســــت: نخســــت وجود آگاهی مدرن بازتابنــــده و خــــودآگاه که قادر اســــت رّد و نشــــان اعصــــار را در کنار یکدیگر قرار دهد و آنها را در چشــــم اندازی دربرگیرنــــده در معــــرض دید گذارد، دوم، گشاده نظری و سعه .»...ردص
می بینیم که دکتر شــــایگان وجود آگاهی مــــدرِن خودآگاه را نخســــتین شــــرط بــــرای تحقق نظامــــی وحدت بخش از شیوههای مختلف شناخت میداند. ایشــــان بدرستی ما را به گام نهادن در راه ســــوم دعــــوت میکند، راهــــی کــــه میکوشــــد بــــر دوگانگــــی مراحــــل و حیطــــه هــــای متعــــدد آگاهیهای حاصل از ســــنت و دوران مدرن غلبه کند.
لیکن گویی خــــود از یافتن چنین راهــــی ناامید اســــت. در عبــــارت زیر، وی ابتدا بر ضرورت یافتن راه ســــوم دست میگذارد اما در عبارت بعدی یــــأس و ناامیدی خویــــش را از یافتن یــــک چنین راه وحدت بخشــــی برای حیطههــــای گوناگــــون آگاهی آشــــکار میکند:
«مــــا در محل تالقــــی حیطه های متعدد تأویل {هستی} قرار داریم.... پــــس بایــــد ایــــن مراحــــل {آگاهی و تاریخــــی} را دوبــــاره ارزیابی کرد و در ســــرزمینی که از آِن خودشــــان است جــــای داد. این هنر ترکیب و ســــامان بخشــــیدن بــــه فضاهــــای ناهمگون بــــه گمــــان مــــن راه ســــوم و تــــازهای اســــت؛ راهی اســــت که هم از تقلیِل حاصِل از شناخت یکدست اجتناب میکند و هــــم از توهمات آرمانهای تحققناپذیر. با اختیار این راه شــــاید بتوانیم بر دوگانگی شــــخصیت خود غلبه کنیم، یا به عبارت دیگر شــــاید بتوان این راه را، راه دوپارگی آگاهانه و رام شده تلقی کرد.»
ایــــن عبــــارت آخــــر و تعبیــــر «راه دوپارگــــی آگاهانــــه و رام شــــده» از ناتوانــــی و ناامیدی دکتر شــــایگان از دســــتیابی به یک نظــــام معرفتیای حکایــــت میکنــــد که بتواند مــــا را در غلبه بر دوگانگی شــــخصیت خود که حاصل از تعارضات سطوح مختلف آگاهی اســــت، یاری دهد. دفاع دکتر شــــایگان از نظریه مشــــهور ابن رشد، مبنی بــــر وجود حقیقــــِت مضاعف، آشــــکارا بــــاور وی، مبنی بــــر نبود هر گونه نظام وجودشناختی و معرفت شــــناختی وحدت بخش به شــــقوق مختلــــف آگاهیهای مــــا و در نتیجه نبــــود راهــــی بــــرای غلبه بــــر هویت دوپاره و اســــکیزوفرنیک ما را نشــــان میدهد.
ایــــن مقاله اگرچه بــــا جهتگیری کلــــی دکتر شــــایگان موافق اســــت و همچون وی میپذیــــرد که عرفان یا معنویتگرایــــی شــــرقی و عقالنیت مدرن هــــر یک ســــطحی از ســــطوح گوناگــــون آگاهــــی هــــای بشــــری را تشــــکیل میدهند، که امــــروز توأمان در ما حضــــور دارند، لیکــــن نگارنده صرفاً خواهان دســــت گذاشتن روی این نکته است که زمانی ما از هویت اسکیزوفرنیک، پاره پاره و چهل تکه فرهنگــــی خودمان خارج میشــــویم که ســــطوح گوناگون آگاهی را در یک نظام واحد وجودشناختی، معرفت شــــناختی و انسان شــــناختی وحدت و هماهنگــــی بخشــــیم. درغیــــر ایــــن صورت، ما در نحوه ای از آشــــفتگی، بیسروســــامانی و برخــــورداری از هویتــــی چهل تکــــه و پاره پــــاره باقی خواهیم ماند.