دیوار بلند بی اعتمادی میان دهلی و کابل
«ایران» در گفت و گو با «پیرمحمد مالزهی» ریشه های زخم دیرپای مناسبات پاکستان و افغانستان را بررسی می کند
روابــط میــان افغانســتان و پاکســتان از آغــاز اســتقالل پاکســتان در 1947 همواره بــا فــراز و نشــیبها و درگیریهایــی همراه بوده اســت. امــری که همچنــان تداوم یافته و در ســه دهه گذشــته نیز با توجه بــه بحرانهای داخلی افغانســتان به عاملی برای تشــدید تنشها و اتهام زنیها علیه یکدیگر تبدیل شــده اســت. این مناقشات طی ســالهای گذشــته مانند زخمی کهنه و مزمــن عمل کرده که هر از گاهی ســر باز کرده و درد اختالفات میان دو کشور را دو چندان کرده است. این روابط واگرایانه که اینک به مانع اصلی در ترمیم و بهبود روابط دو کشور تبدیل شده، آینده روابط میان اســالم آباد و کابل را درهالهای از ابهام فرو برده اســت. با دکتــر پیرمحمد مالزهی، کارشــناس ارشــد مســائل غرب آســیا و شــبه قاره و تحلیلگر ویژه حوزه افغانســتان و پاکســتان برای بررســی علــل و عوامــل اختالفات دیرینه میان دو کشــور همســایه و تشــدید تنشها میان دو کشــور طــی چند ماه گذشــته گفت و گویــی انجام دادیم که مشروح آن را میخوانید:
■ روابط دو کشــور افغانســتان و پاکســتان همــواره همــراه بــا بیاعتمــادی متقابــل بودهاســت. از همیــن رو در 60 ســال گذشــته و بویژه در یکی دو دهه اخیر شــاهد اتهامزنیهای بســیاری از هر دو کشور علیه یکدیگــر بودهایــم. به نظر شــما ریشــه این بیاعتمادیرابایددرکجاجستوجوکرد؟
بخــش مهمــی از دالیــل بیاعتمادی متقابل اســام آبــاد و کابل بــه اختافات مــرزی آنــان بــاز میگــردد. ســال ۷۹۸۱میــادی در زمان امیر عبدالرحمن خان،پادشاهوقتافغانستان،کابلولندن پس از سلسله جنگهایی توافقنامهای در مــورد خط مرزی دیورانــد امضا کردند که پاکستان پس از استقال از انگلیس وارث آن شــد. افغانهــا کــه پیــش از اســتقال پاکســتان از بریتانیا به ایــن توافق تن داده بودند، پس از ســال ۷4۹۱ حاضر نشــدند، ایــن خط مرزی را به رســمیت بشناســند. بــه جز این نزدیکی هند و افغانســتان نیز در افزایش ایــن بیاعتمادیها مؤثر بوده اســت. نفوذ هند در افغانســتان بویژه در سالهایاخیروباحمایتامریکاپاکستان را بشــدت نگــران کــرده اســت؛ بطوریکــه پاکســتان در هــر مذاکــرهای بــه صراحت شرط بهبود مناسبات خود با افغانستان را فاصلهگرفتنکابلازدهلیاعاممیکند. رقابــت قدرتهــای بــزرگ و همچنیــن اختافــات تجاری نیز در گســترش دامنه بــی اعتمادیهای متقابل میان دو کشــور مؤثر بوده است.
■ دولت پاکستان چه از طرف افغانستان و چه از سوی شخص ترامپ، متهم است به گروههای تروریســتی از جملــه طالبان پناه میدهد. به نظر شــما ایــن اتهامات تا چه حد صحت دارد؟ درباره حمایت پاکستان از جریانهای
رادیــکال اســامی یا ســلفیها، همیشــه ســخن گفته شدهاســت. بــاور عمومی بر این اســت کــه پاکســتان در قبال مســأله تروریسم سیاست دوگانهای دارد و ضمن رد حمایــت از نیروهــای تنــدرو، بــه آنها امکان حضــور و عمل علیه افغانســتان و نیز هند راًدرکشمیر میدهد. در همین راســتا اخیرا مقامات امنیتی افغانســتان اقدام به تهیه فهرستی از رهبران طالبان در پاکســتان و محل حضور آنها در قالب شــورای کویته در مرکز ایالت بلوچســتان پاکستان، شــورای پیشــاور در مرکز ایالت خیبــر پختونخــواه و نیــز مراکز آموزشــی و تدارکاتــی آنهــا و مســیرهای نفوذشــان از پاکســتان بــه داخل افغانســتان کردند و در اختیــار مقامهــای اســام آبــاد قرار دادنــد. امــا پاکســتان ایــن فهرســت و مســیرها و محلهای اختفــا را انکار کرده که همین انکار کردن باعث خشــم کابل شدهاســت. بویژه که افزایش خشونتها در افغانســتان قابــل توجــه بوده اســت. افزایــش ایــن خشــونتها کــه واقعیتــی غیــر قابــل انــکار اســت، بــر رونــد صلح افغانســتان تأثیر گــذار اســت. در همین راستا نیز الزمه هرگونه مذاکره و گفتمانی کاهش تنشها میان دو کشــور است. این در حالی اســت که دو کشــور یکدیگر را به حمایــت از گروههــای تروریســتی متهم کــرده و در همیــن میــان نیز افغانســتان مدعــی اســت کــه طالبــان بــر ۰۷ درصد خاک افغانســتان مســلط اســت. روشن اســت مادامــی کــه چنیــن رونــدی در روابــط دو کشــور حاکم اســت مناســبات افغانســتان و پاکســتان روزبــه روز تیره تر خواهد شد.
■ اما آیا واقعاً میتوان مسبب وضعیت نابسامان امنیت افغانســتان را پاکستان تلقی کرد؟
گروههــای شــبه نظامــی اخیــراً بــر شــدت فعالیتهای خود در افغانســتان افزودهانــد و در همیــن راســتا نیــز افغانســتان و اخیــراً امریــکا انگشــت اتهــام را بصورت جدی متوجه پاکســتان کردهانــد؛ امــا در نگاهــی واقــع بینانــه نمیتــوان تمامــی گناهــان را بــه گــردن پاکســتان انداخــت. حقیقــت آن اســت کــه افغانســتان در ســه ســطح داخلــی، منطقــهای و بینالمللــی مــورد رقابــت رقبای بینالمللی قرار گرفته که هرکدام از آنها در راستای منافع راهبردی خود از گروههای شبه نظامی به عنوان یک ابزار اســتراتژیک بهــره میگیرنــد. در چنیــن فضایــی حــل ایــن مشــکل به ایــن دلیل الینحــل میشــود کــه بازیگــران متعدد، منافــع متضــادی دارنــد و بــرای یافتــن راهحل نهایی برای افغانستان باید به هر ســه سطح رقابتها توجه کنند. تا زمانی کــه این واقعیت بدرســتی درک نشــود و در هرســه سطح هماهنگی بوجود نیاید، صلــح در افغانســتان هــم چنــان دور از دسترس باقی خواهد ماند.
■ همانطــور کــه فرمودیــد آنچــه باعــث الینحــل شــدن بحــران در افغانســتان
میشود، وجود بازیگران مختلف خارجی در آن اســت. درمــورد بازیگــران اصلــی در روند صلح افغانســتان بیشــتر توضیح میدهید؟
بازیگــران صلــح افغانســتان را میتوان در ســه سطح دســته بندی کرد. ایــن بازیگــران در ســطح داخلی شــامل طالبــان - دولــت مرکزی، شــبکه حقانی - دولــت مرکــزی، القاعــده - دولــت مرکــزی، خافــت خراســانی داعــش - دولــت مرکــزی و گروهــای کوچــک تــر قومی، قبیلهای رقیب هســتند. در سطح منطقــهای نیــز پاکســتان و هندوســتان، پاکســتان و ایــران، عربســتان ســعودی و ایران، ترکیه و ایران و عربستان سعودی، قطــر و عربســتان ســعودی، امــارات متحــده وعربســتان ســعودی در رونــد صلح افغانســتان با طالبان نقشآفرین هستند. درســطح بین المللی نیز امریکا و روســیه، اتحادیه اروپا و امریکا، اتحادیه اروپــا و روســیه، چیــن و امریــکا ایفــای نقش میکننــد. در این راســتا تاکنون نیز مذاکــرات گوناگونــی از جملــه مذاکرات صلــح قطر بیــن طالبان و شــورای صلح افغانستان- مذاکرات چهار جانبه امریکا چین ،افغانســتان و پاکســتان و مذاکرات
پاکستان و افغانستان انجام گرفته است؛ امــا واقعیــت ایــن اســت که هیــچ یک از این مذاکرات به نتیجه ملموسی منتهی نشده است.
■ در بیــن ایــن بازیگران نقــش هند قابل توجهتــر از بقیــه به نظــر میرســد. تجربه ثابت کــرده به محض تشــدید اختالفات مرزی میان هند و پاکستان، کابل چرخشی اســتراتژیک بــه ســوی هنــد پیــدا میکند تــا از ایــن طریــق ضمــن اعمال فشــار به اســالمآباد این کشور را بر ســر میز مذاکره بکشاند. در پیش گرفتن چنین رویکردی از ســوی کابل، تا چه حد در حل چالشهای
امنیتی و سیاسی دو کشور مؤثر عمل کرده است؟
الزاماً این طور نیســت و تجربه نشــان داده اســت کــه افغانســتان بــا نزدیکــی بــه هنــد باعــث نگرانی بیشــتر و خشــم پاکســتان و در همان حال تشــدید جنگ و تقویــت طالبــان میشــود. البتــه ایــن درســت اســت که بروز تنــش در مرزهای هنــد و پاکســتان فضای مناســبی را برای نزدیکی هند و افغانستان فراهم میکند؛ امــا واقعیت آن اســت که ایــن امر عامل تعیینکننــدهای محســوب نمیشــود و بــدون ایــن عامــل افغانســتان و هنــد
دالیل قوی تری برای توســعه مناســبات با یکدیگر دارند. درنگاهی واقع بینانهتر میتوان گفت مناسبات هند و افغانستان غیــر از دوره کوتــاه حاکمیــت طالبــان همواره دوســتانه و نزدیک بوده؛ هرچند که خالی از افت وخیز نبوده است.
■ نقش واشــنگتن بخصوص اســتراتژی جدیــد دونالد ترامپ در افغانســتان را در تشــدید اختالفات میان کابل-اسالم آباد چگونهارزیابیمیکنید؟
سیاســت جدید اعــام شــده «دونالد ترامــپ» در افغانســتان و جنــوب آســیا بهعنوان سیاســتی راهبردی برای قرن ۱۲ میادی، بیش از آنکه در ارتباط با مسائل منطقهباشدانعکاسدهندهبحثقدرت جهانــی و نگرانی امریکا از صعود چین از نردبان قدرت جهانــی در دهههای آینده به شمار میرود. چین در طرح جاهطلبانه جــاده ابریشــم جدید کــه در پاکســتان در قالب پــروژه کاشــغر- گوادر کلیــد خورده بالــغ بــر ۴۵میلیــارد دالر ســرمایه گذاری کــرده اســت. در عین حــال این کشــور در حال ســاخت دو پایــگاه دریایــی در گوادر و جیوانــی در نزدیکی مرز آبی ایــران و در نزدیکــی تنگــه راهبــردی هرمز اســت که این امر ضمــن افزایش ســطح رقابتها درآینــده، امــکان دارد بــه جابجایی قابل توجهــی در اتحادهــای منطقــهای و بینالمللی منتهی شود. در چنین فضایی انتخــاب قطعــی هند بــه جای پاکســتان از طــرف امریــکا نیز احتمــاالً پاکســتان را به چین و حتی روســیه و ایــران نزدیکتر خواهد کرد. این در حالی اســت که حضور نظامــی بلند مدت امریکا در افغانســتان بــا منافع سیاســی امنیتــی و نظامی چین و پاکســتان، روســیه و ایران در تضــاد قرار داشته و در چنین فضایی واقعی، ممکن اســت اتحادها و ائتافهای دوران جنگ ســرد بطور کلی دگرگون شده و اتحادهای جدیدی شــکل گیرد. در چنین وضعیتی نیــز دو ســطح از اتحاد قابل تصور اســت: اتحاد سه جانبه امریکا، هند و افغانستان و همچنین اتحاد چین ، پاکستان و روسیه با ظرفیت پیوستن ایران.
■ در چنیــن وضعیتــی آیــا بــه مصالحــه دو کشور امیدی میرود؟
پاســخ واقــع بینانــه بــه ایــن پرســش ساده نیســت. پاکســتان برای مصالحه با افغانستان سه خواسته شبیه به آرزو دارد که بعید است بسادگی به آنها دست یابد و دســت از حمایت طالبان بردارد. اولین خواســته، پذیرش خط مــرزی دیوراند به عنوان مــرز رســمی بینالمللــی از طرف افغانســتان اســت. دو خواســته دیگــر نیز استفاده آزاد و بدون هیچ مانعی از خاک افغانســتان بــرای دسترســی بــه آســیای مرکزی و کاهش نفوذ هند در افغانســتان و اســتقرار دولتی دســت نشــانده در کابل اســت. واقعیــت آن اســت کــه پاکســتان نــه تنهــا بــه هیــچ کــدام از خواســتههای راهبــردیاش نرســیده بلکــه نســبت بــه گذشته فاصله بیشتری پیدا کرده است. با این حال شکی نیست که پاکستان به دلیل اعام اســتراتژی ترامپ بشدت نسبت به کمــک در روند صلــح افغانســتان تحت فشار اســت. از ســویی دیگر اتحاد امریکا، هندوافغانستان،امنیتملیپاکستانراتا حد تجزیه ارضی و اضمحال قدرت ملی بــا خطر روبــرو خواهد کــرد و در این میان اگر فشــارها افزایش یافتــه و تمایل چین برای ســوددهی در ســرمایهگذاریهایش در پــروژه کاشــغر-گوادر و وارد کــردن افغانســتان در ایــن طرح را به فشــارهای امریــکا ، هند وافغانســتان اضافــه کنیم، احتمــال تغییــر موضــع پاکســتان وجود داشــته و ممکــن اســت الاقــل بخشــی از طالبان از طرف پاکستان برای نشستن بر سر میز مذاکره تشویق شوند.
به باور من کلید آینده روابط پاکســتان و افغانســتان بتدریج در گــرو پروژه چینی جــاده ابریشــم قرار میگیــرد؛ همچنانکه سرنوشــت پاکســتان را نیــز همیــن پروژه رقــم خواهــد زد. در این میــان چین نیز تا عادی شــدن روابط پاکستان و افغانستان نمیتوانــد پــروژه خــود را بطــور کامــل عملیاتــی کنــد. لــذا قابل تصور اســت که نــه در کوتاهمــدت بلکــه در بلنــد مــدت، پاکستانوافغانستانبهطرفنوعیعادی سازی روابط تمایل پیدا کنند. در عین حال باید توجه داشــت که افغانستان و آسیای مرکــزی ،آســیای جنوبــی و خاورمیانه به محــل اصلــی دعــوی بر ســر حــوزه نفوذ قدرتهــای بــزرگ و رقیــب تبدیل شــده اســت. بر این اســاس جنگ سرد جدید از منطقهای آغاز میشــود که افغانستان در قلــب آن قرار دارد. همچنین بازی بزرگی در افغانستان و آسیای مرکزی با بازیگران جدیــدی از جملــه چیــن بــار دیگــر تکرار میشــود. لذا میتــوان گفت کــه این تنها خواســت پاکستان و افغانستان نیست که دو کشور بخواهند یا نخواهند به مشکات خــود پایــان دهنــد؛ چــرا کــه رقابتهــای خارجی در روابط دو کشــور بســیار تعیین کنندهاست.