سنگفرشهرروستا از طالست
نگاهیبهظرفیتهایکارآفرینی،پولسازی وگردشگریدرروستاها درگفتوگوبامتخصصان
از پدیدههـــای شـــبکههای اجتماعی هفتههـــای اخیر، مهاجـــرت معکوس پدر جوان متخصص و اســـتاد دانشـــگاه معتبـــری بود که بعد از مســـافرتی خانوادگی از تهران به یکی از روســـتاهای شمال کشـــور از آرامش آن روستا به وجد آمده و با خود فکر کرده بوده آیا میشـــود نه برای ایام بازنشســـتگی کـــه از همین حاال در این روســـتا زندگی و کار کرد؟ او همـــان روز این ایده را با همســـرش طرح کرده و دیده بود اتفاقاً همســـرش هم بـــه همین موضوع فکر کرده اســـت. حاال بعد از چند مـــاه که از آن روز میگـــذرد این خانواده با وجـــود همه چالشهـــا زندگـــی در روســـتا را آغـــاز کردهانـــد و البته با ایدهپـــردازی و کارآفرینی پیگیر توســـعه روســـتا و تبدیل آن به روســـتای دوســـتدار محیطزیست هستند. ما با این متخصص تماس گرفتیم اما او به ما گفت هنوز در آغاز کار اســـت و ترجیح میدهد وقتی برنامههایش به بار نشســـت گفتوگو کند با این حال این سوژه بهانهای شد که ما در گفتوگو با احســـان ســـلطان محمـــد لو دانـــش آموختـــه کارآفرینی و امیر حســـین ایمانیزاده دکترای مدیریت گردشـــگری، کارآفرینی در روستا بویژه از منظر گردشگری را به بحث بگذاریم.
■ گاهی یک جوان روستایی کلی گردشگر از آلمان میآورد احســـان ســـلطان محمـــد لـــو -
دانشآموخته کارآفرینی: همســـایگی گردشـــگری روســـتایی و کارآفرینـــی نســـبت به دیگر علوم میان رشـــتهای دیگر بســـیار جوان اســـت و شاید ذهن خیلـــی از افـــراد نتوانـــد ربطـــی میان کارآفرین بودن آن هم در روستا ببیند. در خیلی از کشـــورها تئوری سازیهای فراوانـــی در این عرصه انجام شـــده تا بـــه فرمولهایی برای اثبـــات ارتباط و نوع ماهیت ارتباط برســـند. چیزی که در واقعیـــت وجـــود دارد و حتی خود شـــخص روســـتایی هم خیلی ســـاده میتوانـــد به آن برســـد این اســـت که شـــاید بتواند از امکان بکـــر و طبیعت یا معماری روســـتا، غذاهای محلی یا رســـم و آیینها پول درآورد، چیزی که تا دیروز شما بهعنوان پول به آنها نگاه نمیکردید. در واقع ما میتوانیم کامالً خـــود را محصور در کلیشـــهها کنیم – حتی کلیشـــههایی که حق داریم آنها را بازگو کنیم - و مثـــ ًال حرف از فقدان زیرســـاخت یا امنیت ســـرمایهگذاری بزنیم اما شما در همین فضا میبینید یک جوان روســـتایی بـــا یک چرخش ذهنـــی در کویـــر آمـــده و حاال بـــا کلی گردشـــگر از آلمان حشـــر و نشـــر دارد چون زبان بلد است یا یاد گرفته، روابط عمومی خوبـــی دارد و میداند در چه زمانی به کدام نیاز این گردشگر جواب بدهد. ایـــن دیگر خالقیت شماســـت وگرنه میشود همیشه بساط نالیدن را پهن کرد. امـــا اگر از آن طرف هم نگاه کنیـــم میبینیم مـــا نمیتوانیم صرفاً به خالقیتهای فردی دل ببندیم. ما نیاز به ابتکارهای سازمانی هم داریم، یعنی شـــبکهای که این عالقهمندان و استعدادها را شناســـایی و به همدیگر متصل کنـــد. این میشـــود آن ارتباط منطقی میان کارآفرینی و گردشـــگری روســـتایی. تقویت این ارتبـــاط باعث میشـــود خیلی از مشـــکالتی که افراد در روســـتاها متحمل میشوند کاسته شـــود. از مزایـــای این پیوند بـــا ارزش میتوان به زایش مشاغل جدید برای روســـتاییان، توســـعههای فرهنگـــی و اجتماعی، بـــاال رفتن اســـتانداردهای زندگی روســـتایی، افزایـــش اعتماد به نفس مردم محلی ...و اشاره کرد.
■ بازاریابی دهان به دهان و کسب و کارهای روستایی
مـــدل «کارآفرینـــی - گردشـــگری روســـتایی» تفاوتهـــا و شـــباهتهایی با مدلهـــای مرســـوم کارآفرینی دارد. بـــرای مثـــال کارآفرینان روســـتایی در
ابتـــدای شـــروع کســـب و کار عمومـــاً اهـــداف غیراقتصادی دارنـــد - مثالً از روی خیرخواهـــی به یک گردشـــگر جا یا غـــذا میدهند - اما به مـــرور زمان و بـــا رونـــق و اســـتقبال روی منافع مالی این حوزه هـــم متمرکز میشـــوند. گاه کســـب و کارهای مبتنی بر گردشـــگری روستایی نیاز به کمترین نیروی انسانی و بودجه مالی پایینی دارند که ریســـک ســـرمایهگذاری را پاییـــن میآورد چون برای گردشـــگران بیشتر از اینکه کمیت مـــورد توجـــه باشـــد، کیفیـــت محـــل گردشـــگری و خدمات مهم اســـت. به همیـــن دلیل گاه بـــا کمترین ســـرمایه اولیه، بیشـــترین درآمد برگشـــتی را در ایـــن حـــوزه میتـــوان پیشبینـــی کرد. ویژگـــی مهـــم دیگـــر در گردشـــگری روســـتایی مربوط بـــه بازاریابی اســـت. در بحث بازاریابی نیز شـــیوههای مورد اســـتفاده در کارآفرینـــی گردشـــگری ایـــن پتانســـیل را دارد کـــه شـــبکه قوی از مشـــتریان فعلـــی ایجاد کند. شـــاید جالـــب باشـــد بگویـــم پژوهشـــگران تحقیقاتـــی درباره مدلهای مناســـب بازاریابی برای کســـب و کارهای وابسته به گردشگری روســـتایی انجام دادهاند و به نتایج جالبی رسیدهاند. یافتههای جدید نشـــان دادهاند کـــه 53.1 درصد کســـب و کارهای کوچک گردشـــگری با اســـتفاده از تبلیغـــات دهان بـــه دهان گسترش مییابند یعنی فقط با حرف و تعریف مشتریان! و حتی در بسیاری از موارد این نوع بازاریابی را تنها راه رشد و گســـترش یک کســـب و کار روســـتایی شـــناختهاند. بر این اســـاس اکثر کسب و کارهای کوچک گردشـــگری روستایی با کمترین سرمایهها ایجاد میشوند.
■ چرا روستاییان ما در توسعه کسب و کار موفق نبودند؟
بـــرای تداوم و محکم کـــردن پیوند ایـــن دو مبحث باید موانـــع و عواملی اصطکاکـــی را میـــان آن دو از بین برد. از آنجایی که بیشـــتر کســـب و کارهای اســـتوار بـــر گردشـــگری روســـتایی به صـــورت ســـنتی و خانوادگـــی اداره میشـــوند، شـــاید ناآگاهی از مباحث علمـــی چرخانـــدن یـــک کســـب و کار مانعـــی باشـــد در ایـــن راه. بیشـــتر کارآفرینان روســـتایی به علّت ســـبک زندگـــی خـــاص و در دســـترس نبودن آموزشهـــای ابتدایی کســـب و کار، در توســـعه کارآفرینی خود با مشـــکالتی مواجه میشوند. با توجه به این مسأله آموزشهایـــی در حـــوزه مدیریـــت و توسعه برای کارآفرینان این نوع کسب و کارهـــا الزم اســـت همچنین ماهیت فصلی بـــودن گردشـــگری روســـتایی نگرانیهایـــی را بـــرای کارآفرینـــان گردشـــگری روســـتایی پدید میآورد. در ایـــن میـــان آمـــوزش کارآفرینی به ایـــن افراد کمـــک میکند تا خـــود را با ماهیـــت فصلی انطبـــاق داده و منابع درآمدی جدیـــد و جایگزینی در طول ایـــن فصول داشـــته باشـــند. بـــه زبان ســـاده بســـتر نوآوری اینجـــا معنا پیدا میکنـــد تا فرد بـــرای نجات کســـب و کارش دست به خالقیت بزند. به طور مثـــال افرادی که برای نخســـتین بار از ایدههایـــی بـــرای ارائـــه کاال و خدمات مختص ایـــن فصلهـــا یـــا از تورهای فصلـــی ارزان قیمـــت برای گســـترش کســـب و کارهایشـــان اســـتفاده کردند نمونـــه کارآفرینـــان خالق ایـــن حوزه هســـتند، از ایـــن زاویـــه الزم اســـت که کارآفرینان و افراد محلی برای توسعه کســـب و کار محلـــی خـــود از مهـــارت و دانـــش کارآفرینـــی کافـــی برخوردار باشـــند، در غیـــر این صورت بـــه مرور زمـــان موقعیت کســـب و کارشـــان به خطـــر خواهـــد افتـــاد و از ســـوی رقبـــا حـــذف خواهنـــد شـــد. از طـــرف دیگر برنامه ریزان بایـــد منافع تمام رقبای گردشـــگری، محیط زیســـت و جامعه محلـــی را در نظر بگیرنـــد و همچنین موقعیت و شـــرایط را به طور پیوســـته رصـــد کنند. به طـــور مثال بهداشـــت روســـتایی، پایـــداری منابـــع، تجدیـــد حیات اقتصـــاد محلی و ایجـــاد اتّحاد بین جوامع محلی را در نظر بگیرند تا از تأثیر سوء گردشگری جلوگیری شود. بر همین اساس سیاستگذاران دولتی باید در برنامهریزیهای خود حمایت مالـــی از کســـب و کارهـــای کوچـــک روستایی را در اولویت قرار دهند.
■ افزایش استقالل بومی با کارآفرین روستایی
آنچـــه از تجربـــه کشـــورهای موفق در این حوزه ســـراغ داریم این اســـت که توجـــه به روســـتا بهعنـــوان جاذبه کارآفرینـــی و توســـعه گردشـــگری در نهایـــت به کاهـــش فقـــر، افزایش اشتغال زنان محلی و افزایش سرمایه اجتماعی منجر میشود. برنامهریزان دولتی ما اگر میخواهند در این زمینه تحولـــی ایجـــاد کننـــد اول از همه باید به این باور رسیده باشـــند که با تمرکز روی کارآفرینـــی روســـتایی و توســـعه گردشگری روســـتایی میتوانند بخش اعظمـــی از چالـــش روســـتاهای ما را مرتفع کننـــد و درثانی حتـــی بارهایی را از دوش کالنشـــهرها بردارند. امروز دولت مالزی با تمرکز روی گردشگری روســـتایی درصـــدد بازســـازی اقتصاد کالن و غیرمتمرکـــز کـــردن جمعیت شهرنشـــینی اســـت. این توجـــه باعث افزایـــش اســـتقالل بومـــی و کاهـــش نابرابـــری اجتماعی شـــده اســـت. به نظـــر میرســـد ایـــن سیاســـت مؤثری برای کالنشهرهای کشور ما هم باشد، بویـــژه کالنشـــهری چـــون تهـــران کـــه مهاجـــران روستانشـــین فراوانی دارد و از حاشیهنشـــینی رنـــج میبـــرد. از طرف دیگر مطالعهای در گردشـــگری روستایی کشور مالزی نشان داده است که در کارآفرینی گردشـــگری روستایی تعداد شـــاغالن زن بیشـــتر از شاغالن مرد است. در این مطالعه 27.6 درصد نمونه مطالعه مـــردان و 72.4 درصد زنانّروســـتایی بودند کـــه این حاکی از تســـلط زنان روســـتایی در گردشگری روســـتایی اســـت. این مطالعه سازگار با وضعیـــت اغلـــب روســـتاهای دنیا اســـت چـــون زنـــان روســـتایی بیشـــتر در صنایـــع دســـتی، کســـب و کارهای مـــواد غذایی و خدمات محل اســـکان - کلبـــه ییالقـــی و اتـــاق میهمـــان- درگیر هســـتند. این مهم نشان دهنده پتانســـیل بزرگـــی اســـت که در کشـــور ما وجـــود دارد. مـــا در روســـتاهایمان بانـــوان هنرمنـــد و توانمنـــدی داریـــم که بـــه جـــرأت میتوانیـــم بگوییم در ســـطح بینالمللی حرفهای زیادی بـــرای گفتـــن دارنـــد کـــه نمونـــهاش ســـوزندوزیهای زنان بلوچ ماســـت در حالی که همین زنان از محرومیت بسیاری رنج میبرند.
■ هنوز به انرژی گردشگری جهت نداده ایم امیرحســـین ایمانـــیزاده دکتـــرای
مدیریـــت گردشـــگری: یکـــی از مهمتریـــن خدماتـــی که گردشـــگری روســـتایی به اقتصاد روستایی میکند مضاعفســـازی و ایجاد ارزش افزوده اســـت. اقتصـــاد روســـتایی معمـــوالً بـــر کشـــت و دامـــداری میچرخـــد و کمـــک بزرگی که گردشـــگری پایدار به اقتصـــاد روســـتایی میکند این اســـت که منبـــع درآمد جدیدی برای جامعه روستایی فراهم میکند. اما سؤال این اســـت: آیـــا «فضـــای کارآفرینانه» در زیرساختهای گردشگری روستایی ما وجـــود دارد؟ فضای کارآفرینانه یعنی آیا زمینههـــای الزم و برخـــی الزامات شـــروع یک کســـب و کار در روستاهای ایران فراهم اســـت؟ ایـــن نکته همان مبدأ اتصـــال کارآفرینی و گردشـــگری روســـتایی اســـت. پـــرورش و ایجـــاد بستری مناســـب برای مشـــاغل نو در حوزه گردشگری روســـتایی حتماً باید با حضور افـــراد خبره بـــا برنامهریزی صحیـــح، دید بلنـــد مدت و بـــا توجه به اصول پایـــدار در این زمینه باشـــد. متأســـفانه در تمـــام دولتها حتی در دولت آقـــای روحانـــی متخصصان و صاحبنظـــران گردشـــگری در مســـند مدیریـــت نیســـتند تا به ریز و درشـــت علـــوم میـــان رشـــتهای و ابعـــاد مؤثر در گردشـــگری توجه داشـــته باشـــند. بزرگتریـــن مشـــکل مـــا در حـــوزه گردشـــگری و بـــه تبـــع آن کارآفرینـــی روســـتایی این اســـت کـــه نـــه مدیران باالدســـتی گردشـــگری آگاهیهـــای وســـیعی در ایـــن بـــاره دارنـــد و نـــه از نظرات فعاالن و دلســـوزان این حوزه اســـتقبال میکنند وگرنه ما نه مشکل جاذبـــه داریـــم، نـــه حتی بـــا تدابیری مشـــکل زیرســـاخت. البتـــه ناگفتـــه نماند رونقی که در گردشـــگری کشـــور اتفـــاق افتاد و ســـایر زیرمجموعههای گردشـــگری را تحت تأثیـــر مثبت قرار داد هنر سیاست خارجی بود. در واقع ایـــران در زمینـــه سیاســـت خارجی با دیگر کشـــورها تعامل کرد و آن تصویر منفی ذهنـــی که در جهان نســـبت به ایران بود تـــا حدودی اصالح شـــد اما این شرط الزم اســـت، شرط کافی این است که ما به این ســـرمایه و ظرفیت با حضور متخصصـــان و حرفهایها و صاحبان ایده جهـــت بدهیم و انرژی این موج در جهت درستی آزاد شود.
■ پولسازی از پدیدهای به نام مزرعه گردی
گردشـــگری پایـــدار اگـــر در مناطق روســـتایی شـــکل گیرد زیرســـاختها را هـــم به همـــراه خود میآورد. شـــما فرض کنید روســـتایی جاده مناســـب ندارد اگر همان روســـتا معروف شـــود و گردشـــگران بـــه آنجـــا مراجعه کنند کمکـــم جـــاده هم بـــرای آن ســـاخته میشـــود کـــه هـــم توســـعه اســـت و هم اینکـــه بـــرای آن روســـتا منفعت اقتصـــادی بـــه همـــراه دارد. پـــس گردشگری امکانات و یک سری منابع را با خود به منطق روستایی میبرد.
نکتـــه دیگری که باید به آن اشـــاره کـــرد این اســـت کـــه گردشـــگری یک صنعت کاربر اســـت. میدانیم اغلب کسب و کارها به سمت مکانیزه شدن و اتوماســـیون میروند اما گردشـــگری بهعنـــوان یـــک کاربـــر از مهارتهـــا و حرفهها – از تورلیدر تا آشـــپز و راننده و هتلـــدار - بهـــره میبـــرد. همیـــن خانههـــای اصیل روســـتایی اگـــر برای گردشـــگری تجهیـــز شـــوند میتوانـــد جاذبهای قوی برای گردشـــگر باشد در حالـــی که وقتـــی این اتفـــاق نمیافتد روستایی به گردشگر به چشم مزاحم نگاه میکند. گردشـــگر وقتـــی در یک فضای پیشبینی و تجهیز شـــده وارد این خانهها میشود زندگی روستایی را تجربه میکند مثالً در اتاقی میخوابد که دیـــوارش کاهگل اســـت یـــا غذای طبیعـــی و ارگانیک میخورد و ممکن اســـت لذتی که او در ایـــن فضا تجربه میکند کامالً اصیل و بیمانند باشد.
نکته دیگر اینکه باید دقت داشـــت گردشـــگری روســـتایی مکمـــل ســـایر صنعتهـــا و باقـــی فعالیتهـــای اقتصـــادی باشـــد. مثـــًال در بحـــث کارآفرینـــی در ســـایر کشـــورها مبحثی داریم به نام مزرعه گردی. برای مثال گردشـــگر در ایـــن حالـــت میخواهد ببینـــد ســـازوکار مزرعـــه و دامـــداری چیست. حتی در مواقعی فرد گردشگر برای برداشت محصول به مزرعه دار کمـــک میکند. مـــا از ایـــن فرصتها چقدر اســـتفاده میکنیم؟ مزیت این کار دوطرفه است. هم مزرعه دار از آن بهره میبرد هم لذتی برای گردشـــگر دارد. چنین چیزی در کشـــور ما وجود ندارد.
همچنیـــن مـــا بایـــد از نقـــاط قوت خودمـــان کـــه همـــان موهبتهـــای طبیعی روســـتایی اســـت بهره ببریم. برای مثال ابیانه که باغ گل ایران است امروز یک جاذبه قوی برای گردشگری است اما آیا ما در ایران فقط یک ابیانه داریـــم و تمـــام؟ به خاطـــر دارم چند وقت پیش از یکی از روستاهای ورامین میگذشـــتم کـــه گلخانـــهای طبیعـــی در آنجـــا دیـــدم که خانمـــی کارآفرین میچرخانـــدش، ایشـــان بدرســـتی معتقد بود ورامین هم مانند کاشـــان میتواند صادرکننده انواع گل باشـــد، این یعنی قوت به شـــرط اینکه ما این کارآفرینها را رها نکنیم.
ایده مهاجرت معکوس احساسیًو غیرواقع بینانه
اخیـــرا واژهای در بحـــث کارآفرینی روســـتایی در رســـانهها بـــه وجـــود آمـــده با نـــام «مهاجـــرت معکوس» که ناظـــر به مهاجـــرت شهرنشـــینان بویـــژه متخصصـــان از کالنشـــهرها به روستاهاســـت. به نظر مـــن این واژه تا حدودی احساســـی و غیرواقـــع بینانه اســـت. ما همین کـــه بتوانیـــم روند و جریان مهاجرت از روستاها به شهرها را کم کنیم شاهکار کردهایم. مهاجرت معکـــوس زمانـــی روی میدهد که به یـــک وضع تثبیـــت یافته در روســـتاها برسیم اما ما در حال حاضر با استفاده نابخردانـــه از منابع آبی کشـــور درگیر هســـتیم کـــه روســـتاها را بـــه نابـــودی کشـــانده و عمالً روســـتاها یـــا خوابگاه شـــدهاند یـــا دیگـــر نمیشـــود در آنها زندگی کرد.
البتـــه در کشـــورهای توســـعه یافته چهبسا درآمد یک روستایی از شخصی که در شـــهر یـــا حتی کالنشـــهر زندگی میکند بیشـــتر باشـــد. در ایـــن حالت مزیت زندگی روســـتایی بیشـــتر است و طبیعتـــاً مشـــوقی بـــرای مهاجـــرت معکـــوس خواهد بود اما آیا در کشـــور ما شغل کشـــاورزی باکیفیت به اندازه کافی وجـــود دارد؟ از نظـــر اجتماعی هم به قضیـــه نگاه کنیم. شـــما به آن روســـتایی که اقتصاد زندگیاش ویران نشـــده حق مهاجرت نمیدهید؟ من و شما هم بودیم برای پیدا کردن یک زندگـــی بـــا کیفیت به شـــهر مهاجرت میکردیم. بلـــه ما هم میتوانیم روی کارآفرینی روستایی فکر کنیم به شرط اینکـــه محیط زیســـت حفظ و مصرف آب کنترل شـــود و به سمت شیوههای پایدارتـــر کشـــاورزی برویـــم و حتی در جاهایـــی که بـــدون مطالعه و اشـــتباه کشاورزی توسعه پیدا کرده این مقوله را متوقف کنیم.