زن، سرآغاز آگاهی است

گزارشی از دو سخنرانی فرزندان دکتر علی شریعتی

واقعیت این اســـت کـــه امـــروزه «زنان» بدل به مسأله شدهاند. به لحاظ فلسفی «مسأله» زمانی بهوجود میآید که امری بدیهی، بداهت خود را از دست بدهد و به پرسش گذاشته شود.

بنابراین، وقتی از «مســـأله شدن زنان در ایـــران معاصر» ســـخن میگوییم، به این معنا است که باید همه چیز را از ابتدا بازتعریف کرد؛ اینکه زن کیست؟ زنانگی چیست؟ جایگاهش در قدرت کجا است؟ ...و

ســـیمون دوبـــوار، یکـــی از چهرههای برجســـته فلســـفه اگزیستانسیالیســـم و نویســـنده کتاب «جنـــس دوم» از جمله متفکـــران فمینیســـتی اســـت که بـــه زن بهعنوان یک مسأله اندیشیده است. او در سال 1952 پرسشی اساسی را با این عنوان که «مـــا زن هســـتیم یا زن میشـــویم؟» مطرح کـــرد. بـــه زعـــم او، ماهیتـــاً و ذاتاً تعریفی برای «زن» وجود ندارد و زنانگی و مردانگی ماهیتی در حال شدن و شکل گرفتناست.

همزمان با رنســـانس و بازاندیشی در مفهوم انســـان، بازاندیشی در مفهوم زن نیز شـــکل گرفت. واقعیت این اســـت که دینداری در قرون وســـطا براســـاس گناه اولیه تعریف میشـــد که مســـبب آن زن بوده اســـت. اما بـــا رفورم دینـــی در قرن 16-15 اصل اینکـــه گناهی صورت گرفته یا خیر؟ به پرســـش گذاشـــته شـــد و مورد بازنگری قرار گرفت.

بهنظر میرســـد موتور محرک ایمان در فرهنگ دینی مســـیحی قرون وسطا، احســـاس گنـــاه و پشـــیمانی از آن بـــود و مؤمن فردی دانســـته میشد که پیوسته عذرخواهی میکند و کفاره میدهد.

اما در رویکرد اومانیستی قرن هجدهم و نوزدهم، هبوط به گونه دیگری تعریف میشـــود و اتفاقاً با خوردن میوه ممنوعه است که از انسان اعاده حیثیت میشود. در نتیجه همه امـــور در پی تغییر نگرش مـــا به انســـان بازتعریف میشـــود؛ اینکه عصیـــان انســـان در برابر خداونـــد، اتفاقاً توطئه است، به تعبیر شریعتی، خواست خدا این اســـت که خواست انسان محقق شود (خدا خواسته که انسان میوه ممنوعه را بخورد) بنابراین، زنان نه تنها، همدست شیطان نیستند بلکه ســـرآغاز آگاهیاند و اینجـــا اســـت کـــه از جایـــگاه زن اعـــاده حیثیت میشود و اساساً پس از رواج این جهانبینی اســـت که زنان نیز جزو بشـــر محسوبمیشوند.

واقعیت این است که زنان برای تثبیت جایگاه خود در اجتماع همواره همچون روشـــنفکران با ســـه «پ» درگیر بودهاند، pop، peopel، prince کـــه بـــه ترتیـــب نماینده «قدرت دینی»، «افکار عمومی» و «قدرت سیاســـی» اســـت و تا در این سه حوزه بازنگری صورت نگیرد، جایگاه زنان در جامعه همواره محل پرســـش خواهد بود.

در ایـــران امروز نیز، به نظر می رســـد که موقعیـــت زنان با مناســـبات قدرت و سلســـله مراتـــب آن، موقعیـــت قانون و نظام سنتی مواجه است که این امر خود بازنماییکننده موقعیت پارادوکســـیکال قانون در ایران معاصر است که می کوشد بـــه نوعی هم این و هم آن باشـــد، به این معنا کـــه با وجـــود اینکـــه گاه قانون حق مشـــارکت در امر اجتماعـــی را برای زنان میپذیرد اما ایـــن اتوریته افکار عمومی و نظام سنتی است که از این امر ممانعت میکند.بر این اساس، معتقدم، ما امروزه با مسأله شدن زنان در جامعه مواجهیم و باید در خصوص چیستی زن و موقعیت و جایگاهش در جامعه مدرن بازاندیشی کنیم.

*مکتـــوب حاضـــر متـــن ویرایـــش و تلخیص شـــده «ایران» از سخنرانی دکتر سوسن شریعتی است که در نشست نقد فیلم «گفتوگو در مـــه» 29 بهمن ماه در دانشکدهفنیدانشگاهتهرانارائهشد.