روسیه استالین فرو رفته در سکوت قبرستانی

کتــاب دو جلــدی «اســتالین جــوان» و «اســتالین در دربار تزار ســرخ»، نوشته سایمن ســیبیگ مانتیفوری ترجمه بیژن اشــتری «نشــر ثالث» را اخیــراً خواندم. کتابی است مفصل و مبهوتکننده که پرده از رازهای شــوم دهههای نخستین قرن بیستم و جزئیات وقایع سیاســی روســیه پــس از انقــالب اکتبــر کبیــر(۷۱۹۱35۹۱) بــر میدارد. در این اثر شــاهد تحقیقی عظیم در مــورد شــخصیت «ژوزف اســتالین» هســتیم؛ از روزگار جوانــی در باکــو و تفلیــس تا زمانی که در صدر هیأت رئیســه شــوروی و دبیر کل حزب بلشویک روسیه بر مسند قدرت نشست.

اســتالین بــر خــالف تصــور عمومــی کــه او را دیکتاتــوری خشــن و خونریــز میشناســند، جنبههــای شــخصیتی دیگــری نیــز دارد. او در طــول بیش از 5۲ سال حاکمیت مطلق خویش بر سراسر روسیه، بارها تغییر وضعیت میدهد. مانورهای سیاســی او از ماورای چپ به ســوی راست کیشی، رابطه متناقضش با روشــنفکران روسیه خصوصاً شاعران و نویسندگان مطرحی چون بولگاکف، ایســاک بابل، ماندلشــتام و شــفچنکو، از او چهرهای مرموز میسازد. نویسنده کتاب بر اســاس اسناد دســته اول و تازه یاب نشان میدهد که استالین شخصاً عمــده آثــار نویســندگان روســیه را میخوانــد و بــر آنهــا حاشــیه مینوشــت و خود او بود که تعیین میکرد چه آثاری نباید منتشــر شــوند. در مورد اوســیپ ماندلشــتام، اســتالین در مکالمــه غریب و وهــم انگیزی با بوریس پاســترناک بــه او میگویــد: «رفیق پاســترناک به نظر تو هم ماندلشــتام نابغه اســت؟» و چــون پاســترناک ســعی میکنــد از پاســخ دادن مســتقیم بــه رهبــر طفــره بــرود، اســتالین با پرخاش بــه او میگویــد: «مــن اگــر به جای شــما بودم ســعی میکــردم بــرای دفــاع از دوســتم کاری بکنم!» و باز جالــب اســت که اســتالین بــا علــم بــه شــخصیت و نبــوغ ماندلشــتام ترتیبــی میدهــد کــه او در تبعید بمیــرد. اســتالین در مورد روشــنفکران و نبوغشان حساســیتهای ویژهای دارد. کتابخوان قهاری است و در هنــگام نزدیک شــدن نیروهای آلمان نازی به مســکو، انتقــال هزاران جلد کتــاب خانــه شــخصی او به مکانی امــن (منطقــه آرال)، یکــی از گرفتاریهای اصلی هیأت حاکمه شــوروی اســت. نقل اســت زمانی که میخاییــل بولگاکف از زندگی و کار در شــوروی نومید ومســتأصل میشــود، اســتالین شــخصاً به او تلفــن میکنــد و ضمن دلجویی، اجــازه اجرای نمایشهای نویســنده در تئاتر هنری مســکو توســط او صادر میشــود. در مورد روشــنفکران هماره این روش دوگانــه و گاه غیر قابل درک از ســوی او اعمال میشــود. اســتالین شــخصیتی غیرقابل پیشبینی و مخوف اســت. جنایــات او هنرمندانه و با جزئیات کامل، دارای وسواســی بیمارگون و نظمی هندســی اســت. روســیه اســتالین کشــوری مرعــوب شــده و فــرو رفته در ســکوتی قبرســتانی اســت. خواندن ایــن دوجلد مســحورکننده را به همه شــیفتگان ادبیات و پژوهشگران تاریخ معاصر جهان توصیــه میکنــم. با مطالعــه این کتاب ارزشــمند میتوان به بخــش مهمی از ناگفتههــای تاریخ و سیاســت روســیه معاصر و البته جهان پــی برد. درک یک دوران مهم تاریخی، چشــمانداز اکنون را نیز آشــکارهتر میکنــد. در این کتاب که چون رمانی جذاب و پرکشــش اســت، شخصیتهای بســیاری را میبینیم. از نویســندگان و روشــنفکران گرفته تــا اطرافیان تأثیرگذار لنیــن چون نیکاالی بوخارین، گیریگــوری زینویوف ولف کامنف و شــخصیتهای پیچیدهای چون یژوف و الورنتی بریا.