دوزانوودستبهسینهدرخدمتفرهنگ

مروری بر زندگی و آثار علی اکبر دهخدا

«علی اکبر دهخدا» ادیب، لغتشـــناس، شـــاعر و سیاســـتمدار ایرانـــی، در حدود ســـال 1257 هجری شمسی در تهران متولد شد. پدرش «خان باباخان» پیـــش از والدت وی از قزوین به تهـــران آمد و در این شـــهر اقامت گزید. هنگامی که دهخدا 01ســـاله بود پدر وی وفات کـــرد و او با توجه مادر خود به تحصیل ادامـــه داد. در آن زمان یکی از فضـــای عصر بهنام «شیخ غامحسین بروجردی» برای تعلیم و تربیت دهخـــدا تعیین شـــد... بعدها که مدرســـه سیاســـی در تهران افتتاح شـــد، دهخدا در آن مدرســـه مشـــغول تحصیل شـــد. معلم ادبیات فارسی آن مدرسه «محمد حســـین فروغی» مؤسس روزنامه تربیت و پدر«ذکاءالملـــک فروغی» بـــود و آن مرحـــوم گاه تدریـــس ادبیات کاس را به عهده دهخـــدا میگذاشـــت. او در همین ایام به تحصیل زبان فرانســـه پرداخت. هنگامی که «میرزا ابراهیم خان غفاری معاون الدوله» به ســـفارت ایران در بالکان منصوب شـــد، دهخدا را بهعنوان منشـــی با خود به اروپا برد. دهخدا بیشـــتر در وین پایتخت اتریش اقامت داشت و در آنجا زبان فرانسه و معلومات جدید را تکمیل کرد.

مراجعت دهخـــدا به ایـــران مقارن با آغاز مشـــروطیت در ســـال 1323 هجری قمری بود و از آن موقع با همکاری مرحوم «میـــرزا جهانگیـــر شـــیرازی» و مرحـــوم «میـــرزا قاســـم خـــان تبریـــزی» روزنامه «صوراســـرافیل» را منتشر کرد که از جراید مهم صدر مشـــروطیت بـــود. جذابترین قســـمت آن روزنامه ستون فکاهی بود که بهعنوان «چرند پرند» (با مطالب انتقادی و سیاســـی) به قلم دهخدا نوشته میشد. پس از تعطیل شدن مجلس شورای ملی در دوره «محمـــد علـــی شـــاه»، دهخدا را بـــا جمعی از آزادیخواهـــان به اروپا تبعید کردند. دهخدا در پاریس با «عالمه محمد قزوینی» معاشـــر بود ســـپس به سوئیس رفت و در «ایوردن» سوئیس نیز سه شماره از «صوراســـرافیل» منتشـــر کرد، آنگاه به اســـتانبول رفته بـــا مســـاعدت جمعی از ایرانیانروزنامهایبهنام«سروش»بهزبان فارسی انتشار داد.پس از اینکه مجاهدین در 42تیرماه 1288 هجری شمسی تهران را فتح کردند و محمد علی شاه خلع شد، دهخـــدا از تهـــران و کرمان بـــه نمایندگی مجلس شوراى ملی انتخاب شد. در دوران جنگ بینالمللی اول دهخـــدا در یکی از قرای چهارمحال و بختیاری منزوی بود و پس از جنگ به تهران بازگشته و از کارهای سیاســـی کناره گرفت و به خدمات علمی و ادبی و فرهنگی مشـــغول شد. همچنین مدتیریاستدفتروزارتمعارف،ریاست مدرســـه علوم سیاســـی و ســـپس ریاست مدرســـه عالـــی حقـــوق و علوم سیاســـی تهران به او محول شد و از آن زمان تا پایان حیات بیشتر به مطالعه و تحقیق و تحریر مصنفات گرانبهای خویش مشغول بود. عالمه دهخدا در روز دوشنبه هفتم اسفند مـــاه 1334 هجری شمســـی بـــه رحمت ایزدی پیوست. جنازه آن مرحوم در بامداد

روز چهارشنبه به شهر ری مشایعت و در گورستانابنبابویهمدفونشد.(1)

■ آثاردهخدا

کارهـــای دهخـــدا شـــامل آثـــار زیادی در زمینههـــای تصحیح متون کالســـیک فارســـی، ترجمه، شـــعر، روزنامهنگاری و دو اثر گرانقـــدر لغتنامه و امثال و حکم است. بیشتر شهرت دهخدا در میان اهل ادب و فرهنگ به خاطر لغتنامه است، کتابی که بهره فراوانی را بهمتخصصان و دانشآموزانفرهنگوادبایرانیرسانده اســـت. فکر ایجاد لغتنامهای جامع که هم معنای تمام لغات فارســـی را داشته باشـــد و هم اطالعـــات الزم دربـــاره همه چیـــز را به خواننده بدهـــد، از همان زمان که دهخدا در یکی از قـــرای چهارمحال و بختیاریمنزویبودبهذهنشخطورکرده بود. «در پـــی فعالیتهای روزنامهنگاری دهخدا بـــه هنگام جنگ جهانـــی اول که گروهـــی از رجـــال متنفـــذ را برانگیخت، دهخـــدا بهدعـــوت و مصلحتاندیشـــی خوانین بختیاری ســـالهای 1333 -34 هجری قمری را در بختیاری و چهارمحال به سر آورد. این دوران در زندگی فرهنگی و اندیشه دهخدا بسیار تأثیر نهاد و مجالی پدیـــد آورد تا دهخدا شـــخصیت و منش علمیخودرابازیابد،چنانکهبهگفتهخود او فکـــر تدوین لغتنامـــه و امثال وحکم در محیـــط بختیاری بـــه ذهـــن او خطور کرد و نخستین مواد لغتنامه را همانجا گرد آورد».(2) گویـــا فرهنگ الروس تنها کتابی بـــوده کـــه در تبعید خودخواســـته در چهارمحـــال و بختیـــاری از ابتـــدا در دســـترساش بـــوده و پایهریز این حرکت بود. دهخدا که دیده بود در زبان فرانســـه فرهنگ بـــزرگ الروس وجود دارد به فکر افتاده بود تا با تســـلطی که بر متون قدیم (کالسیک) فارســـی داشت به جمعآوری لغاتوترکیباتواصطالحاتاینمتونو استخراجشواهدآنهابپردازد(3)واینگونه ســـنگ بنای یکی از مهمترین کتابهای مرجعفارسیگذاشتهشد.

■ مؤسسه دهخدا

لغتنامـــهای کـــه دهخـــدا 40 ســـال، یعنی بیشـــتر عمر خود را صرف آن کرد، از پایه سه چهار میلیون فیشی بنیان یافته که دهخدا شـــب و روز به جمعآوری آنها مشـــغول بوده اســـت. مقدمات تألیف و سپس انتشـــار لغتنامه دهخدا از اواخر دهه 1300 هجری شمســـی با مســـاعدت دولت فراهم شـــد و نخســـتین قراردادها برای این منظور ســـالهای 1313 و 1314 بیـــن وزارت معـــارف و علیاکبـــر دهخدا منعقد شد. نخستین مجلد لغتنامه در سال 1319 هجری شمســـی، در چاپخانه بانک ملی شـــروع و یک جلد آن در864 صفحه چاپ شـــد، ولی بـــه علت جنگ جهانـــی دوم و ارتباط آن با ایـــران، چاپ آن متوقف شد. در 25 دی ماه سال 1324 هجری شمســـی، مجلس شـــورای ملی، به پیشنهاد جمعی از نویسندگان، هزینه چاپ آن را پذیرفـــت و آن را تحت عنوان «فرهنگ- دایرةالمعارف آقای دهخدا» نام نهاده و تصویب کرد. «مجلس شورای ملـــی در طرح اصلـــی ماده واحـــدهای در 1324 بدان نام «دایرةالمعارف فارســـی» و «دایرةالمعارف آقای علیاکبر دهخدا»، یـــا «فرهنگ آقـــای دهخدا» داده اســـت. [اما] مرحوم دهخـــدا از اطالق این نامها خـــودداری کرد و چون نخســـتین فرهنگ موجود فارســـی فرهنگ اســـدی اســـت و مؤلف بدان نـــام «لغتنامـــه» داده بود، بدین مناســـبت مرحوم دهخـــدا به دوره لغت خویـــش نام «لغتنامـــه دهخدا» دادند».(4)

نخســـتین مجلد لغتنامه در 5 هزار صفحه در ســـال 1325 منتشـــر و از آن به بعـــد در جزوههـــای 100 صفحهای بهطور مســـتمر، چاپ شـــد. بعد از آن دانشـــگاه تهـــران ایـــن وظیفـــه را برعهـــده گرفت و چاپخانهدانشگاهبهتنهاییعهدهدارچاپ شد که هماکنون هم ادامه دارد.

بـــا درگذشـــت علی اکبـــر دهخـــدا در ســـال 1334 هجری شمسی هماهنگی و مدیریتلغتنامهبهوصیتخوددهخدا برعهده «محمد معین» گذارده شد. پس از درگذشـــت معین، کار را «ســـید جعفر شهیدی»و«محمددبیرسیاقی»ودیگران دنبال کردند. عـــالوه بر علیاکبر دهخدا و همـــکاران اولیه او، گروهـــی از پژوهندگان زبان و ادب فارســـی طی بیش از شـــصت ســـال در هیأت مؤلفان لغتنامه دهخدا عضویت داشتهاند و به تهیه مواد و تنظیم آنهـــا و نیز تدوین و تألیف مـــواد گرد آمده بـــرای لغتنامه مشـــغول بودند. دهخدا خود دریافته بود که تدوین و تکمیل کتاب عظیمی کـــه بدینگونه فراهـــم آمده، کار یک نفر نیســـت و در یادداشتهایی که از او بهجایمانـــده و برخی از آنها در مقدمه لغتنامه چاپ شـــده، ســـهم دیگـــران را معلوم کرده است«...آنچه را که خواننده اینکتابمیبیند،نتیجهیکعمرنیست، بلکهنتیجهعمرهاست.»(5)

پینوشتها:

-1 دهخـــدا، علی اکبر، ،1337 مقدمه لغت نامه دهخدا، تهران، -380ص 379 -2 بختیـــار، مظفـــر، دهخـــدا در میـــان بختیاریها،مجلهبخارا،شماره74،ص44 -3 صادقـــی، علـــی اشـــرف، شـــیوههای فرهنگنویســـی در لغتنامـــه دهخـــدا، ویژهنامهفرهنگستان،شماره2،ص2 -4 دهخدا، علی اکبر، ،1337 ص 398 -5 ســـتوده، غالمرضـــا، ،1383 لغتنامه دهخدا از آغاز تا امروز، مجله حافظ، شماره 8، ص 13

مهدی قادرنژاد حمامیان پژوهشگر تاریخ