آنانیکهاز«ترسهایمدرن»سودمیبرند

ساز و کارهای کاذب برای کاستن از اضطراب انسان

ایــــن نوشــــتار بــــر یکــــی از نظریههــــای جامعهشناختی با عنوان «هراسمنشی» )moral panic( تکیــــه دارد و از آن فراتــــر مــــیرود. ایــــن نظریه توســــط «اســــتنلی کوهن» ساخته و پرداخته شد.

«هـــراس منشـــی» ترســـی جمعی اســـت و هنگامـــی رخ میدهـــد کـــه پدیدهای خاص بهعنوان تهدیدی برای ارزشهای مشـــترک جمعی محسوب شود. مهمترین دلیلی که موجب رواج نگرانـــی و تـــرس جامعه در مـــورد این پدیده میشود، شخصیتهای حقیقی و حقوقی تأثیرگذار یا مشهور هستند.

«هراسمنشـــی» پدیـــدهای اســـت کـــه در جوامـــع اطالعاتـــی و ارتباطاتی شـــده امروز بیشـــتر امکان وقوع دارند. هنگامی که هراس منشی رخ میدهد، ابتدا رســـانهها نگرانی راجع به مشکلی را در جامعه اشـــاعه میدهند. ســـپس خصومتی جمعی نســـبت به آن پدیده شـــکل میگیـــرد کـــه مبتنـــی بـــر درکی مشـــترک در آن مورد اســـت، سپس به آن پدیده پاســـخی نامناســـب از ســـوی جامعـــه داده میشـــود و تـــ ِب هـــراس فروکش میکند.

در اینجـــا از برخـــی «هراسهـــای مـــدرن» ســـخن خواهیـــم گفت کـــه تا حد زیـــادی مخلوق رســـانههای جدید هســـتند و تفـــاوت آنهـــا بـــا هراسهای منشی مد نظر استنلی کوهن این است که پایدارتر به نظر میرسند و ریشههای قابل تشـــخیصی در اقتصـــاد دارند؛ به مواردی ماننـــد هراس از چاقی، هراس از نازیبایـــی چهـــره دقت کنیـــد و بدین پرسشها بیاندیشید که از سویی، علت ایجـــاد ایـــن هراسها و از ســـوی دیگر، منافع مالی حاصل از آنها چیست اند؟

شـــرایط زندگـــی انســـان مـــدرن بـــا نیاکانش تفاوت بســـیاری یافته اســـت؛ در دوران گذشـــته اگرچـــه ممکـــن بود هراسهـــای جمعـــی کاذبی بـــه دلیل رواج شـــایعات پدید آید ،اما به دالیلی همچـــون متزلـــزل نشـــدن نظامهـــای اخالقی/ارزشی و ارتباط میان فرهنگی اندک جوامـــع، زندگی و مـــرگ، هر دو برای بشر بســـیار پرمعنا بودند و انسان بیشتر خویشـــتن را با طبیعت در پیوند میدید و برای مشـــکالت، راهحلهایی کلی از ســـوی مراجع پذیرفتهشـــده در جامعـــه ارائـــه میشـــد؛ مانند نســـبت دادن برخـــی بیماریها، رواننژندیها یا بالیـــای طبیعی بـــه نیروهـــا و دالیل ماورایـــی و شـــیطانی. در چنین فضایی تعـــداد پرســـشها و پاســـخها درمورد مســـائل مشـــترک اجتماعـــی بســـیار کمتـــر از اکنـــون بـــود. در جامعه مدرن امروزی، شـــاهد پیدایش تعداد زیادی از سازمانها و مشاغل متنوعی هستیم که هر یک به پشتوانه علم یا شبِهعلم، ادعـــای حـــل مشـــکالت مربوطـــه را از بیـــخ و بن دارنـــد، برای مثـــال مجالت و بیلبوردهـــا پر از تبلیغات مؤسســـاتی اســـت که مدعی معجـــزه در خصوص رویش مجدد مو، جوانســـازی پوســـت، افزایش/کاهش وزن هستند و اکثر آنها نام اعتباربخش پزشـــکان را بر پیشانی دارند. مراکز مشـــاوره و روانپزشـــکی با تخصصهای مختلف هر کدام مدعی حل معضلهای ویژه در خصوص روان افراد یا ارتباطات میانفردی هســـتند، مراکـــز مربوط به کنکـــور (کمالتفات به فهم عمیق دانـــش و متمرکز بر انتقال اطالعـــات) مدعـــی تجهیـــز افـــراد بـــه شـــگردها و راههای میانبر رســـیدن به پاسخهای چهارگزینهای هستند ...و

«آنتونیگیدنـــز» نهادهـــا و افـــراد متخصـــص فوقالذکـــر را نظامهـــای تخصصـــی در جامعه مـــدرن مینامد که در پـــی ســـاز و کاری اجتماعی برای تخفیـــف اضطـــراب وجـــودی انســـان هســـتند. در جامعـــه معاصـــر، تعـــداد پرســـشها و پاســـخهایی که انســـان در موضـــوع هـــای مختلف با آنهـــا مواجه میشود بسیار زیاد، متنوع و در بسیاری مواقع متناقض هســـتند؛ زندگی بسیار پیچیدهتـــر او نیز نیازهایـــش را متنوع و متکثـــر کرده اســـت. همچنیـــن، تزلزل نظامهـــای اخالقی/ارزشـــی بـــه دالیل مختلفـــی ماننـــد ارتباطـــاِت شـــدید میانفرهنگی مانع کســـب پاســـخهای ســـاده و معین توســـط افراد شده است و امـــروزه بـــرای زندگـــی و مـــرگ- کـــه پیشـــتر با اســـتداللها یا اســـطورههای ســـاده معنـــا مییافتنـــد- ســـختتر میتـــوان معنایـــی قانعکننـــده یافـــت. در چنین بافتاری اســـت که ســـوداگران و رســـانهها در معاهـــدهای خـــود/ ناخودآگاه دســـت به دســـت هم داده، یکـــی نیـــاز کاذب میآفرینـــد و دیگری کاال/خدمـــات رافـــع آن نیـــاز را تولیـــد میکند، بـــرای نمونه، برای ســـالهای سال در رســـانههای مختلف خارجی و داخلی پیکره متناســـب امروزی انسان را پیکـــرهای غیرفربه تعریـــف کردهاند و ایـــن تأکیدهـــا و برجستهســـازیهای رســـانهای در قالبهـــای مختلـــف –از برنامههـــای کـــودکان گرفته تـــا گفت و گـــو بـــا ســـلبریتیها- در جامعه موجی از اضطراب و نگرانـــی پیرامون «بدن» پدید آورده است.

ایـــن روزهـــا تبلیغـــات خاصـــی (معطوف به معجزات رشد و مراقبت از مـــو، محصـــوالت الغر شـــدن )...و از رســـانه ملی و رســـانههای غیررســـمی ماهوارهای پخش میشود که در ظاهر ارائهدهنده راهحلهای برخی مسائل پیـــش روی افـــراد (اندامنامناســـب، چهـــره نامناســـب )...و هســـتند ولـــی اگـــر ژرفتـــر بنگریم این رســـانهها، نه فقـــط راهحـــل، بلکه خـــوِد مســـأله را نیـــز معرفـــی میکننـــد و بـــرای افراد «مســـأله» میســـازند؛ از ایـــن لحـــاظ، رســـانههای نامبرده تفاوت محسوسی بـــا یکدیگـــر ندارنـــد. نیـــاز بـــه کاالها/ خدمات خاصی چنان در رسانهها -که به اصلیترین عام ِل مشروعیتبخش به نظامهای تخصصی بدل شدهاندبرجستهســـازی میشـــود کـــه فقـــدان بهرهمنـــدی از ایـــن اقـــالِم تبلیغی به یکی از مهمترین «هراسهای منشی» جامعـــه مـــا بـــدل شـــده اســـت. موج تبلیغـــات و اخبار رسمی/غیررســـمی درخصوص راههـــای «درماِن» ریزش مـــو، ســـیاهی و چـــروک دور چشـــم و امثالهم ذهـــن افراد را نســـبت به این رخداد جهتدهـــی میکنـــد و آنان را در آینده به این رخداد حســـاس کرده، موجب میشـــود یک ویژگی در چهره/ اندام توســـط گیرندههای عاطفی مغز بهعنـــوان نقص یـــا فقدان، شناســـایی شـــود؛ متخصـــص رفـــع ایـــن نقص یا فقدان هم از پیش مشخص است.

بـــه همیـــن قیـــاس، هـــراس از غیرارگانیـــک بـــودن مـــواد غذایـــی در رســـانههای مختلـــف برجستهســـازی میشـــود، ســـپس شـــرکتهایی که به دالیلی مشـــخص توان اخذ مجوزهای مربوطـــه را دارند با الصاق یک نشـــان «فاقـــ ِد »X به همـــان محصـــول قبلی خود، سودآوری میکنند.

امـــروزه، هراسهـــای مختلفـــیخصوصـــاً هراسهـــای معطـــوف بـــه مدیریـــت بـــدن- توســـط رســـانههای مختلـــف (صـــدا و ســـیما، ماهـــواره، ســـلبریتیها، شـــبکههای اجتماعـــی )...و برســـاخته میشـــود و چنـــان بـــه تعریـــف فقدانهـــا و کمبودهـــای هســـتی بشر مینشـــیند و در رفتارهای روزمـــره بســـیاری از افـــراد نهادینـــه میشـــود که ممکن اســـت مثـــ ًال عدم جراحـــی و دســـتکاری اعضـــای چهره بـــر اســـاس مدهـــای رایـــج، بـــرای یـــک نوجـــوان اضطـــراب وجـــودی عمیقـــی بیافرینـــد. یکـــی از مهمترین هراسهای منشـــی، یعنی هراسهای کاذ ِب جمعـــی در جامعـــه ما، هراس معطوف بـــه «مدیریت بدن» اســـت؛ هراســـی رسانهســـاخته و ســـودآفرین کـــه مختـــص عصـــر اطالعاتـــی مـــا و همچنیـــن ائتـــالف اقتصادی رســـانه و پزشکی-پیراپزشکی است.