گشودنراهدردلناممکنها
آیاعلمسیاستبهدرکوپیشبینی«امرسیاسی»قادراست؟ ما سیاستخواندهها از فهم آنچه در صحنه سیاسی میگذرد، ناتوانیم!
مقصود از بحث «علومسیاسی آینده» )Future politics( بههیچوجـــه همان مفاهیم آیندهنگری در علومسیاســـی نیســـت؛ بحـــث بیـــش از یـــک روش است. علومسیاسی در مقایسه با سایر رشـــتههای علوماجتماعی، یک رشته نوپا اســـت. صد و اندی سال عمر دارد اما هنوز در دپارتمانهای علومسیاسی دنیا بر ســـر ایـــن نکته بحث اســـت که آیـــا «علم سیاســـت» قادر اســـت «امر سیاســـی» را به چنگ آورد؟ قادر است بهدرستی در باب آن حرف بزند؟ آن را درک و پیشبینی کند؟
در مقـــام پاســـخ بایـــد گفـــت علومسیاسی حقیقتاً در این حوزه ناکام اســـت. تنها مـــا سیاســـتخواندههای ایرانـــی نیســـتیم کـــه نســـبت بـــه فهم آنچه در صحنه سیاســـی مـــا میگذرد، ناتوانیم. این، بحثی جهانی اســـت و بر سر سرشت این رشـــته اساساً گفتوگو است.
این ناتوانی باعث شـــکلگرفتن این بحث شـــده اســـت که ما باید همچنان در بـــاب «چیســـتی امـــر سیاســـی» و «چیســـتی گوهـــر امر سیاســـی» بحث کنیم. ایـــن نکته یک بعـــد داخلی نیز دارد. ما نســـبت به دانشآموختههای رشـــتههای دیگر علومانســـانی در باب آنچه در کشـــورمان میگذرد، سبدمان خالی است. ما خیلی کمکی نمیکنیم به فهم عمیقتر آنچـــه پیرامون ما رخ میدهد.
در آموزهها و دروســــی که در رشــــته علومسیاسی تدریس میشود، اغلب نامهایی کــــه آورده میشــــوند، اصالتاً سیاســــی نیســــتند بلکــــه یا فیلســــوف هستند یا جامعهشناس یا روانشناس و بــــه اعتبــــار خانــــه دیگری کــــه دارند ســــخن از سیاســــت هم گفتهانــــد و ما در دپارتمانهــــای علومسیاســــی، آن ســــخنهای دیگرشــــان را میچینیم و بحــــث میکنیم. از اینرو اســــت که بر این بــــاورم که مــــا نیاز داریــــم در باب چیستی امر سیاسی بیشتر بحث کنیم. آن چیــــزی که گوهر این روایت اســــت توجه به «ذات امر سیاسی» بهمفهوم قدرت اســــت. اما آیا ما به اندازه کافی بهمفهــــوم قــــدرت توجــــه کردهایــــم؟ علوم سیاســــی قدرت را بهمنزله ذات خــــود تعریــــف میکنــــد، در حالی که قدرت اساســــاً نــــاذات اســــت، ثبات و چیســــتی مشــــخصی ندارد و بشــــدت ســــیال و زایا اســــت. بنابراین، مفهوم سیاســــت را با مفهوم قدرت میتوان شناســــایی کرد و قدرت، سیاست را به یک مفهوم ناآرام بدل میکند.
مــــدل «علومسیاســــی آینــــده» را از روی دانشهــــای علومطبیعــــی و جامعهشناســــانه ...و ننوشــــتهاند بلکه از دل رفتارهــــای واقعــــی کنشــــگری سیاســــی و جنبشهــــای سیاســــی در میــــدان عمــــل گرفتهاند. ما همیشــــه این نقــــد را داریــــم که سیاســــتمداران سخن ما را نمیفهمند یا نمیشنوند. سیاســــتمداران بــــه ســــخن مــــا نیازی ندارنــــد چون اساســــاً ســــخن مــــا ناظر بــــه امــــر بالفعــــل حیــــات سیاســــی نیست. بنابراین، اساســــاً به درد عمل نمیخورد.
■ مشخصههای علومسیاسی آینده
«علومسیاســــی آینــــده» چنــــد شــــاخصه مهــــم دارد از جملــــه اینکه بــــا فکتها یــــا واقعیــــات کاری ندارد. در ایــــن روایــــت «واقعیت» بــــه منزله امر واقعاً موجود قابل تعریف اســــت که بیــــرون از ذهنیــــت ما تبلــــور دارد. واقعیــــت، امکان محض اســــت. امور «امــــکان» هســــتند نــــه هســــتیهای منفصل از ذهن کــــه دارای یک جوهر متمایز باشند.
علوم سیاســــی آینده اساســــاً از یک هستیشناســــی معطــــوف بــــه امکان تبعیت میکنــــد نه از هستیشناســــی معطــــوف بــــه امــــور. بنابرایــــن، دیگر بهدنبال این نیســــت که بین ابژههای بیــــرون ذهــــن رابطههــــای بــــا دوام تکرارپذیــــر پیدا کند تا بــــه یک قوانین، قواعــــد و فرماســــیون نظریــــه علمــــی برسد. اساساً به امکانها و به خصلت رویدادی و پیشــــامدی حیات سیاســــی نظر میکند. نشــــان میدهد که چیزها و رابطههــــای آنهــــا میدانــــی از امکان هستند.
نکته دوم که مشـــخصه این روایت از دانش سیاســـی است نســـبتی است کـــه ایـــن دانـــش بـــا ســـایر حوزههای علومانســـانی برقـــرار میکنـــد. ایـــن روایـــت از دانـــش سیاســـی بـــه جلـــد همه دانشهـــای دیگر علومانســـانی مـــیرود و آنهـــا را پشـــت و رو میکند. یعنی اگر جامعهشناسی بر فکتهای مشخص استوار میشـــود و بر مقدمه آن فکتهای مشـــخص سیاست را بنا میکند، آن را واژگون میکند و نشـــان میدهد کـــه چگونه «سیاســـت» بنیاد همه سازوکار آنها است.
مارکـــس، ایـــن کار را بـــا اقتصـــاد انجـــام و نشـــان میدهـــد کـــه چگونه سیاســـت و مناســـبات قـــدرت، بنیـــاد مناســـبات اقتصادی اســـت. بنابراین، سرمایهداری فقط یک امکان است نه یک ضرورت.
■ کار علومسیاسی، پیدا کردن امکانها و گشودن راه است
نکتـــه بعـــدی ایـــن اســـت کـــه علومسیاســـی بـــه ایـــن روایت بـــا این توجـــه خـــاص از منظـــری کلنگـــر، تالقیهای پیشـــامدی و تصادفی میان نیروهای ناهمساز و نامرتبط را به یک مسأله سیاســـی بدل میکند و با اثبات اینکه این تالقیها پیشـــامدی اســـت، نشـــان میدهد که چگونـــه میتوان از آنچه ضرورت پنداشـــته میشود عبور کرد.
نکته دیگـــر اینکه علومسیاســـی به این معنـــا وقتی فقط فکتها را امکان میبینـــد، آرزوهـــا، آمـــال، تخیـــالت، رؤیاها، اســـطورهها، ادبیات، شعر ...و همگـــی برایـــش فکت هســـتند. از این حیث که نشـــان میدهـــد یک جامعه سیاســـی چه پندارهایی میبافد و این پندارها به مادیت میل خواهند داشت و اگـــر بخواهیـــد چشـــم به آینـــده یک جامعه بگشایید راهی جز توجه به این صورتبندیهای خیالی ندارید.
این روایت از علومسیاسی، تحوالت سیاســـی را از منظـــر «تصمیم باوجود شرایط» -نه تصمیم مطابق شرایطبررســـی میکنـــد. تصمیـــم مطابـــق شرایط همان انحالل علومسیاسی در جامعهشناســـی، اقتصاد یا رشتههای دیگر اســـت. سیاســـت عرصه اجبارها نیســـت، عرصه امکانها است. چشم مرد سیاســـی به یک کورســـوی امکان روشـــن میشـــود و بـــازی را عـــوض میکند.
نکته آخـــر اینکه ایـــن توجه خاص به علومسیاســـی تنهـــا توضیحدهنده و تبیینگـــر نیســـت، درمانگـــر هـــم هســـت. خود را متولی درمان میداند. متولـــی درمـــان به این معنا اســـت که علومسیاســـی بایـــد در هر شـــرایطی، این قدرت را داشـــته باشـــد بگوید چه امکانهای گشودهای برای عمل وجود دارد. کار علومسیاســـی، پیـــدا کـــردن امکانها و گشـــودن راه برای آن چیزی است که ناممکن تلقی میشود.
*مکتوب حاضـــر متـــن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی دکتر غالمرضا کاشی است که در یازدهمین همایش ســـاالنه انجمن علومسیاسی ایران بـــا موضـــوع «وضعیت رشـــته علومسیاسی: اکنون و آینده» 10 اسفند ماه در محل خانه اندیشـــمندان علوم انسانی ارائه شد.