پشت صحنه سینمای ایران زیر نورافکن نقد
میزگرد «ایران» با حضور محمدعلی سجادی، جواد طوسی و پرویز جاهد در باره سینمای ایران
حسابکشــی از روزهــای ســپری شــده عــادت و خصیصــه اغلــب مــا ایرانیهــا در روزهــای پایانی ســال است. آستانه ســال نو انگار داالن آینــهکاری شــدهای اســت تا خودمــان را در آن ببینیم و با نگاهی به پشــت ســر، قول و قرارها و برنامههایــی را که داشــتیم، مرور کنیم. حتی عــادت کردهایــم دســتاوردهای حــوزه کاری را محک بزنیم و وعدههای عملی شــده و ناشده را یــادآور شــویم. بــر همین اســاس و با همین نــگاه بــا محمدعلی ســجادی، جواد طوســی و پرویز جاهــد قرار گفتوگو میگذاریم تا با نیم نگاهــی به کارنامه ســینمای ایران در ســال 96 وضعیت امروز سینما را بررسی کنیم. ■ سایه پررنگ سینمای ایدئولوژیک
جشــنواره فیلم فجــر را ویترین و شــاخص بخــش مهمــی از بضاعــت ســینمای ایــران میداننــد، از همیــن رو خواهــی نخواهــی در همان ابتدای کار بحثها به مهمترین رویداد ســینمایی کشور که تنها چند روزی از اختتامیه آن میگــذرد کشــیده میشــود. جشــنوارهای کــه جــواد طوســی «ســینمای کامالً دســت به عصا و محافظــهکار» را گویاترین عبارت برای توصیــف آن میداند: «ســه چهار فیلم نســبتاً خــوب ذوق زدهمــان کــرد و بقیــه، فیلمهــای ضعیــف و متوســطی بودنــد کــه اساســاً نفس تولید و ساخت آن سؤال برانگیز است.» بحث سرمایهگذاری در سینما موضوع دیگری است کــه از بطن همین جشــنواره قد علــم میکند. طوســی معتقــد اســت بخــش خصوصــی به بخــش خصوصی نهادی و حتــی ایدئولوژیک تبدیل شــده اســت و در عین حال با اشــاره به فیلم «تنگــه ابوقریب» ابراز امیدواری میکند که اگر قرار است تا اطالع ثانوی تفکر سینمای ایدئولوژیــک روی ســر ســینمای ایــران ســایه پررنگی داشــته باشد آنقدر ســعه صدر وجود داشته باشد که بتواند این بنیه مالی را بهشکل درســت خرج کند تا اثری که خلق میشود به یک ســند تاریخی تبدیل شود و نه اینکه صرفاً در جهت آن اهداف باشد.
محمــد علــی ســجادی بــا اشــاره بهســرمایهگذاری نهادهــای مختلــف از بنیــاد مســتضعفین و حوزه هنری تا ســازمان هنری اوج میگویــد، ایــن اتفــاق جزئــی از ذات سینماســت و در عیــن حــال هشــدار میدهد: «ایــن فعالیــت بهنظــر میرســد در راســتای همــان اســتراتژی کلی باشــد؛ یعنی بهدســت گرفتن و کنترل همه امور فرهنگی و هنری.»
ایــن فیلمســاز بر یک نکتــه تأکیــد میکند: «بحــث اصلــی ایــن اســت کــه در شــرایط دموکراتیــک بایــد فضــای آزاد بــرای بیان کل واقعیــت ایجــاد شــود. مــا بایــد درک واقعــی نســبت بهشــرایط تاریخــی داشــته باشــیم و آســیب شناســی کنیــم کــه آنارشــی از کجــا میآیــد؟ اما ایــن اتفــاق و همدلی در شــرایط ثنویت سیاســی-اعتقادی رنگی ندارد. هریک دیگری را سیاه میبینند و ما البهالی قشرهای خاکســتری دســت و پــا میزنیــم، آن هــم بــا افسوس و عبث.»
پرویــز جاهــد امــا تزریــق پــول توســط ســازمانهایی مثل اوج به ســینما را واکنش به ســینمای هالیوود میداند و در پاسخ به انتقاد ســجادی مبنی بر اینکه چیزی کــه تو میگویی وجه مسلم سینمای هالیوود نیست، میگوید: «مــا اینجــا جشــنوارهای داخلــی داریــم اما در کن فقــط یک یا دو فیلم این شــکلی میبینید چون فیلمها از سراســر دنیا انتخاب میشــوند ولــی در فیلم فجر چون تمام تولیدات داخلی در کنــار هم ارزیابی میشــوند این گونه به نظر میرســد که این دســت فیلمها حضور پررنگ تری در جشنواره دارند.» ■ کیمیایی در تیررس تهاجمات تاریخی
همپــای حــذف فیلم اولیها و گــروه هنر و تجربه، غیبت فیلمســازان نســل اول موضوع دیگری اســت که با جاهد، ســجادی و طوسی در میــان میگذاریــم. جــای خالــی بــزرگان ســینما همــواره با ســؤال اهالی رســانه همراه اســت بــا وجــود ایــن بــزرگان در چنــد ســال اخیــر حضــور موفقــی در ســینما نداشــتهاند. بهنظــر میرســد آثار فیلمســازان با گذر ســن پختهتــر شــود، اما چــرا ســینماگران ایرانی در مقایســه بــا نمونههــای موفقی مثــل اینگمار برگمن در شــرایط سنی مشــابه فیلمهایشان از روزهــای اوج فاصلــه معنــاداری دارد؟ ســجادی معتقد است فیلمســاز ایرانی عالوه بر ســختی کار، آنقدر برای مســائل حاشیهای انــرژی میگــذارد کــه متــن بلعیده میشــود. طوســی شــرایط فرهنگــی اجتماعــی ایــران را یکــی از عوامــل تأثیرگــذار در ایــن اتفــاق عنــوان میکند: «در این 40 ســال با وضعیت غیرقابــل پیشبینی و عجیب و غریب مواجه هســتیم؛ یعنــی جامعه دائماً در حــال تغییر اســت! هــر چقــدر هــم هوشــمند باشــیم و شــاخکهایمان تیــز شــود چگونــه میتوانیم مرحله به مرحله خودمان را با این میزانســن کــج و معــوج تطبیــق دهیــم؟! اگرقــدری بــه حوزههــای اجتماعــی گرایش داشــته باشــیم محاســبات را گــم میکنیــم و کــم میآوریم. همانطــور کــه محمــد (ســجادی) بدرســتی گفــت بایــد زمانشــناس باشــیم و از قافلــه عقــب نمانیم. فیلمســازهایی مثل مســعود کیمیایــی و داریــوش مهرجویــی و نســلهای کهنه کار به خاطر خاســتگاه آرمانی خودشان و «تو زرد از آب درآمدن» محاسباتشــان ابتدا به ســاکن خود بــه خود در یک حــوزه انفعال قرار میگیرند. حاال اگر بخواهند زمینه تطبیق در میانســالی و کهنسالی را هم داشته باشند، حســاب کنیــد چقــدر انــرژی میخواهــد؟!» جاهــد با وجــود اینکه با مباحث مطرح شــده موافق اســت، امــا از نمونههایــی مثل عباس کیارستمی یاد میکند: «شاید یکی از دالیلش هم این اســت کــه کیارســتمی از نظــام تولید فیلمســازی ایــران جــدا شــد و خــود را بــه آن وابســته نکرد اما سجادی، کیارســتمی را جدا از بدنــه ســینما و یک اســتثنا عنــوان میکند: «مهرجویــی و کیمیایــی ...و فیلمســازهای ششدانگی هستند که در سینمای ایران خیلی هــم تأثیــر گذاشــتند اما زنــده یاد کیارســتمی تمــام وقت هنرمند بــود و لزوماً تکنیســین یا فن ساالر نبود. در حقیقت به قول شابرول به ســینمای شعر کار داشــت و نه با نثر سینما.» جاهــد در ادامــه این گفتوگو بــه توقع بعضاً فراتــر از حــد انتظــار برخــی مخاطبــان از این دست فیلمسازان اشاره میکند اما طوسی در جــواب به ایــن گالیه ضمنــی میگوید: «خب من وقتی «گوزنها» و «ســفر ســنگ» و «خط قرمــز» را میســازم در مخاطــب توقــع ایجاد میشــود. وقتی کســی خودش را در این حوزه اینقدر بلــد معرفی میکند، نبایــد اینقدر دم النــه زنبــور برود. دم النــه زنبور آثــار و تبعات خودش را دارد. اگر قواعد بازی را بلد نباشــی و طــرف مقابــل از تــو اســتفاده ابــزاری کنــد و بخواهــی پاســخگوی تاریــخ و آینــده باشــی چقــدر ایــن مســأله انــرژی میخواهد بــا این شــرط کــه بتوانــد شــرایط متقاعدکننــدهای را بــرای مســتمع و بیننده ایجاد کند. متأســفانه کیمیایــی بیــش از همنســلهای خــود در تیررس این تهاجمات تاریخی قرار گرفت. در بخشــی خودش مقصر بــود و در بخش دیگر شــرایط موجــود هوشــمندیهایی را اقتضــا میکرد که به نظر میرسد در یکسری مقاطع کیمیایی کم آورده بود.»
جاهــد هــم بــا تأکیــد بــر صحبتهــای او میگویــد: «به هرحــال کیمیایی وارد یکســری مناسبات سینمایی شد یا به عبارتی مناسباتی بــه او تحمیــل شــد که شــاید درســت نبــود. به ناچــار بــرای بقــا و بــرای ســاخت فیلــم به هر قیمتی که شــده مجبور شــد به یکســری قواعد تن بدهد.» ■ فیلمسازانی که تبدیل به رانت شدهاند
مطرح شــدن برخــی چهرههای ســینمایی بهعنوان رانت در سینما و امیدواری به داشتن بخش خصوصی پویا و کارآمد موضوع دیگری اســت که در این نشســت در میان میگذاریم. جاهد، طوسی و سجادی نگاه امیدوارکنندهای نســبت بــه ایــن موضــوع ندارنــد. توضیحــات ســجادی دربــاره وضعیــت موجــود، گویــای دالیــل خوشــبین نبــودن آنهاســت: «حتــی در ســبد دولــت تدبیــر و امیــد هــم موقعیــت فرهنگی چندانی به چشــم نمیخورد. آنهایی که امکانات مالی دارند امکاناتش را هم دارند بــرای پروپاگاندا؛ اما این طرف قضیه یکســری آدم داریــم کــه خودشــان تبدیــل بــه رانــت شــدهاند؛ ســالن دارند، روزنامه دارنــد، امکان تولیــد و توزیــع هم دارند. مهمتریــن نکته این اســت که در این ســینمای ورشکســته، سود در تولید اســت یعنی فالن کســی که آقــازادهاش میخواهــد پولشــویی کند وارد ســرمایهگذاری میشــود، تهیهکننــدهای کــه عنــوان دارد ایــن ســرمایه را میگیــرد و طــوری برنامهریــزی میکنــد کــه 03درصــد آن بــه جیــب خودش بــرود، دیگر برایش مهم نیســت کــه این فیلم اکــران بشــود یا نــه. در این ســالها ایــن اتفاق بویژه برای فیلم اولیها افتاده اســت. با وجود چنیــن فضایــی مــن چنیــن خوشــبینیای را ندارم.»
متــن کامــل ایــن نشســت را میتوانیــد در روزهــای پیــشرو در ســالنامه روزنامــه ایــران بخوانید.
■ اگر قرار اســت تا اطالع ثانوی تفکر ســینمای ایدئولوژیک روی ســر ســینمای ایران ســایه پررنگی داشته باشــد آنقدر سعه صدر وجود داشــته باشد که بتواند این بنیه مالی را بهشکل درست خرج کند ■ آنهایــی که امکانــات مالی دارند امکاناتــش را هم دارند بــرای پروپاگاندا؛ اما این طرف قضیه یکسری آدم داریم که خودشان تبدیل به رانت شدهاند؛ سالن دارند، روزنامه دارند، امکان تولید و توزیع هم دارند. مهمترین نکته این اســت که در این سینمای ورشکسته، سود در تولید است