نقد مصدق از بزرگی او نمیکاهد

دیدگاه من درباره محمد مصدق 29( اردیبهشت 1261 - 14 اســفند ،)1345 دولــت او و فعالیتهایش، با نگاه شیفتگان و دشــمنانش فرق دارد. من او را فردی واجد تمام صفات انســانی اعم از سامت نفس، پاکدستی و ســامت اخاقی میدانم و همــه روایتهای تاریخی نیز بر این مسأله صحه میگذارند؛ هرچند بهعنوان یک دولتمــرد و چهره سیاســی، تصمیمها و سیاســتهای اشــتباهی نیز داشــت که در شکســت دولتش مؤثر بود. او پرچمدار طرح بزرگی بود که شــور و هیجان ملی را با خود همراه داشــت، اما متأســفانه از آن امــکان و ظرفیت نتوانســت نهایت اســتفاده را ببــرد. محاکمه، زندانی و حصر محمد مصدق و شرایط خفقان آن سالها و جو مقاومتی که در میان طرفداران محمد مصدق ایجاد شده بود، عماً باعث شد تا سالها بعد از مرگش نیز فرصت نقد، ارزیابی و بررسی اقدامهای این مرد بزرگ فراهم نشود. طرفداران و شیفتگان مصدق از مظلومیت او نه تنها در آن روزگار بلکه امروز نیز بهعنوان ابزاری برای تقدیس آن دوره تاریخی و فعالیتهای او بهره میبرند. اگر در آن فضــا پرهیز از نقد تصمیمهای محمد مصدق، اخاقمداری و مقاومت در برابر استبداد بود، اکنون نقد او یک ضرورت محسوب میشود. فضای کنونی جامعه ما بیش از شیفتگی صرف، به بازخوانی انتقادی تاریخ تحوالت سیاسی – اجتماعی ایران نیاز دارد. تبعید او حیثیت محمدرضا پهلوی را زیر سؤال برد و دلســوزی و حمایت و همراهــی خیلیها را برای مصدق رقــم زد. محمدرضا پهلــوی با کینهتوزی نســبت به مصدق -تــا دم مرگ او- خیلیهــا را علیه خود شــوراند. اکنون با گذشت ســالهای سال از آن روزگار، به جای مواجهه شیفتهوار باید مبتنی بر اسناد، مدارک و مستندات، محمد مصدق و کارنامهاش را بررسی کرد. تصمیم محمد مصدق و حســین فاطمی وزیر امور خارجه جوانش مبنی بر قطع رابطه با انگلیس اشــتباه بود؛ آن هم در شــرایطی که آن دولت در ایران زیرســاختهای گستردهای در زمینه کشف، استخراج و حمل نفت فراهم کرده بود؛ همین هم بود که در نهایت در محاکم بینالمللی علیه ایران شکایت برد و ادعای غرامت کرد. در چنین شرایطی قطع رابطه، آن دولت را در موضع حق بــه جانب قــرار داد و اجازه فروش نفت ایران را نداد. در حالی که دولت مصدق نمیبایست این کار را میکرد و باید باب مذاکره و گفتوگو را باز میگذاشت. در عالم سیاســت هرجا باب مذاکره و گفتوگو بسته میشود، منافع ملی به خطر میافتد. سیاست عالم «امکان» است، اما محمد مصدق در پی آن بود که «همه حقوق» و «مطالبات» مردم ایران را در عرصه جهانی محقق کند، به جای آنکه فکر پی گرفتن و محقق کردن مطالباتی باشد که حداکثر «امکان» تحقق داشتند. در آن روزگار اســتیای مناسبات اســتعماری بر جهان در حالی که دانش و توان مهندسی و علمی الزم را نداشتیم اجازه نمیداد تا تمام مراحل کشف، استخراج و فروش نفت را انجام بدهیم پس نمیتوانستیم در پی تحقق «همه مطالبات» باشیم. همچنین از نظر نظامی هم توان مقابله با کشور زورگو را نداشتیم و هم دیگر اقتصاد متکی به نفت ایران چنان سرپا و قوی نبود تا با کنار گذاشتن نفت بتوان بدون نگرانی و چالشهای متعدد کار را ادامه داد. در چنین فضایی است که محمد مصدق با برافروختن خشــم امریکا و انگلیس در سیاســت خارجی و دامن زدن به تنش با شاه در مقاطع مختلف و برآشفته کردن نظامیها با خلع چند ده امیر و سردار ارتش در مسیر سرنگونی قرار میگیرد. ثمره اقدامهای مؤثر او در ملی شــدن نفت به دولت بعد میرســد و این مرد ایراندوســت و مبارز به زندان میرود و بعد در احمدآباد محصور میشود. این بزرگمرد اگر به جای نگاه «ایدهآلیستی»، مشی «رئالیســتی» را در سیاستورزی پیش میگرفت، ای بسا مسیر تحوالت اجتماعی و سیاسی ایران تغییر میکرد. با همه اینها نمیتوان از او و تأثیر سترگش در تاریخ معاصر ایران یاد نکرد. روحش شاد و یادش گرامی.