چرا با این همه درختکاری ایران جنگل نمیشود ؟
کهور امریکایی، خوزستان را بیشتر به مرگ نزدیک می کند
■ در مناطق خشـــک نمیتـــوان جنگل ایجادکرد
درختکاری، ســـنت دیرینـــه ایرانیان! هزاران ســـال اســـت که غرس میکنیم و میکاریـــم اما همچنان ایـــن بیابانها هستند که در کشورما یکه تازی میکنند و هـــر روز بـــه گـــواه آمارهـــای ســـازمان جنگلهـــا و مراتـــع و ســـازمان محیـــط زیســـت از مســـاحت جنگلهـــا و مراتع کشـــور کاسته میشـــود. ســـفرههای آب زیرزمینی افـــت میکننـــد و رودخانهها میخشکند و دشتها به بیابانی خشک و لـــم یزرع بدل میشـــوند. بـــا این حال ســـالی یکبـــار همـــه جمع میشـــویم تا آیین روز درختکاری را با کاشت میلیونی نهالهای نوپا گرامی داریم! از کاجی که به کاج تهران معروف شـــده بگیر تا سرو نقرهای و خمـــرهای و تـــوت امریکایی و کهور امریکایی و...، چالهها یک به یک با هزینههای هنگفتی در تمامی ارتفاعات و مناطق پیرامونی شهرها و عرصههای طبیعی کنده میشـــوند تـــا در این روز با گونهای غیر بومی و گاه مهاجم و مخرب برای طبیعت ایران، پر شوند! میلیاردها تومان هزینه میشود، همه با شور و امید میآیند و میرونـــد و میکارند، بیآنکه بدانند چه چیـــزی را میکارند، چرا باید بکارندیاچرانبایدبکارند.میگویندفقط غرس کن و تمام! هفته منابع طبیعی که تمام میشود دشت و کوهستان و بیابان و مراتعی باقی میماند که تا چشـــم کار میکنـــد از نهالهـــای نوپا غرس شـــده است.
در این میان گروههایی هم هستند که ازبینکارشناسانوفعاالنمحیطزیست که مطابق معمول هشـــدار میدهند که چه چیزی را کجا بکاریـــد و چه چیزی را نکارید. اما تا به امـــروز کمترین توجهی هم به این هشـــدارها نشـــده است. دکتر حســـین آخانی، زیست شـــناس و عضو هیأت علمی دانشـــکده علوم دانشـــگاه تهران میگوید: درختکاری بسیار خوب اســـت و هیـــچ کس منکـــر آن نیســـت، سالهاســـت میکاریم و علـــی القاعده باید تا حـــاال همه ایران جنگل میشـــد امـــا نه تنهـــا خبری از جنگل نیســـت که فقط هرساله میلیاردها تومان پول بیت المال هدر میرود. در همین تهران شما ببینید چند ســـال اســـت کـــه دامنههای جنوبی البرز را دارند درختکاری میکنند. مســـأله این است که یال جنوبی البرز که مـــا در آن قـــرار داریم منطقه ای اســـت با اقلیـــم ایرانوتورانی، بـــه طور طبیعی در ایـــن منطقـــه بـــا چنین شـــرایطی ما نمیتوانیم جنگل داشته باشیم مگر در رود درهها کـــه آب دارند. اصوالً جایی که میزان بـــارش آن زیر 006میلـــی متر در ســـال باشـــد، امکان ایجاد جنگل وجود ندارد، بنابراین، این انتظار که به زور آب و کاشـــت مداوم نهال در هر سال تالش کنیـــم اینجا را جنـــگل کنیـــم نمیتوان جنگل ایجاد کرد و این کار بیهوده است! حتی اگر جنگلی هم ایجاد شود اما باید دید به چه قیمتـــی! در منطقهای که ما مرتباً از کمبود بارش و بحران آب سخن میگوییـــم چـــرا باید بـــا آبیاریًدســـتی مداوم درختی را بکاریم که اصال نباید از ابتدا کاشته میشد. این دامنهها رویش علفی وگاه درختچـــهای دارند. چرا فکر میکنیـــم رویش علفـــی و درختچهای، پوشـــش گیاهی نیســـت و فقط درخت پوششگیاهیمحسوبمیشود؟
ایـــن مـــدرس دانشـــگاه میافزایـــد: متوســـط بارندگـــی درایـــران ســـالی 052میلی متر است که در سالهای اخیر که خشکســـالی هم بوده اعالم کردهاند این میزان کمتر هم شده است. در چنین منطقـــهای با این میزان بـــارش ما فقط میتوانیم بوته زار داشـــته باشیم. حتی درختچهها هم باید حتماً در مســـیر آب در رود درههـــا باشـــند. در خـــارج از رود درههـــا و جاهایـــی هم که خـــاک عمق مناسب ندارد تک و توک درختچههایی هســـت امـــا از نـــوع خشـــکی پســـند بـــا ریشههای عمیق مثل بادام کوهی و ارس کـــه در ارتفاعات ایران عمدتاً در بیشـــتر مناطقکشوردیدهمیشوند.برایهمین تصور اینکـــه در مناطق خشـــک جنگل ایجاد کنیم غلط است. ■ درختکاریهایبیمطالعهوعجوالنه
او خاطرنشـــان میکنـــد: در همیـــن تهران امسال قرار است دو میلیون نهال و در ســـالهای گذشته تا 6 میلیون نهال هم کاشـــته شـــود اما باز در عمل تغییر چندانی نمیبینیم. متأســـفانه بسیاری از برنامههـــای درختـــکاری ما در کشـــور طرحهایـــی بـــدون مطالعـــه و عجوالنه اســـت و به بهانه درختکاری استپهای طبیعـــی را فقـــط تخریـــب میکنند که نمونـــه آن در شـــمال شـــرق و شـــمال تهران است. مناطق پرشیبی که خودش گیاهان خودرو همچون انواع گون دارد را تخریب میکنند تا جاده بسازند و بتوانند بـــا تانکر آبیاری کنند بلکـــه درختانی که بسیاری از آنها سرو و کاجهای غیربومی هســـتند رشـــد کنند. در هیچ کجای دنیا اینچنین درختـــکاری نمیکننـــد، چون قبل از انجام هر طرحی با اکولوژیستها مشورتمیکنندکهآیابکاریمیانکاریم؟ و چه چیزی را کجا بکاریم؟
«در سراســـر ایـــران آب کـــم و اقلیم خشـــک و نیمه خشـــک اســـت، درخت نکاریـــم پس چـــه بکاریـــم؟» آخانی در پاســـخ به این پرســـش میگوید: شـــما وقتی مـــواد غذایـــی و علوفه کـــم دارید 2 تا گوســـفند نگهداری میکنیـــد اما اگر غذا و علوفه زیاد داشـــته باشید قطعاً به این دو تا اکتفا نمیکنید و شـــاید یک گاو و چند گوسفند دیگر هم نگهداری کنید. طبیعت ایران هم همین اســـت. وقتی آب کـــم اســـت باید بـــه انـــدازه محدود و بـــا انتخاب درســـت گونههـــای گیاهی درختکاری کنیم. در طبیعتی که میزان بارندگی زیر 100 میلی متر است گیاهان یک ســـاله یا نهایتـــاً چند ســـاله بوتهای رویـــش طبیعـــی دارد. اگـــر بـــارش 200 میلی متر باشـــد تعداد بوتهایها بیشتر میشـــود. اگر بارندگی 300 میلیمتر به باال باشـــد تـــک و تـــوک درختچهها هم رشد میکنند و اگر 400 میلی متر بیشتر شـــود درختچههـــا انبوهتر و تـــک و توک درخـــت هـــم دیـــده میشـــود. از طرف دیگر وقتی با عملیات حفر چاه آبهای تحت االرضی را سالهاست که پایینتر بردیم یعنی ریشـــه گیاه دیگر دسترسی مناســـبی به آب نمیتواند داشـــته باشد برای همین شـــانس رویش و نگهداری گونههای درختی در بیشتر مناطق کشور
بسیار پایین آمده است. پس چه کنیم؟ در چین شرایطی ما باید پوشش گیاهی طبیعی کـــه داریم یعنی رویشـــگاهها و زیستگاهها را از تخریب و حریق و چرای دام حفاظت کنیم. همین پوشش علفی و بوتهای طبیعی که موجود است نقش اکولوژیـــک و کارکـــرد زیســـت محیطـــی خودش را در ترســـیب کربن و جلوگیری از بـــروز گرد و غبار ایفـــا میکند. چرا فکر میکنیم بایـــد همه جا درخت باشـــد؟ بیایید با قشنگیهای طبیعت خودمان آشتیکنیم.
آخانی میافزاید: شاید تنها در مسیر رود درهها بتـــوان درختکاری انجام دارد آن هم بهشـــرطی که اجازه بدهیم چند ماهی از ســـال آبـــی در رود جاری شـــود. درست است که در شـــهری مثل تهران رود درهها در ســـالهای گذشـــته توسط شـــهرداری تخریب شـــده اما میتوان با برنامه دوباره آنها را احیا کرد. در اروپا هم در قرن نوزدهم و بیســـتم میالدی از این اشتباهات زیاد کردند اما دوباره شروع به اصالح کردند. ما هم نیاز به بازنگری در نگاهمانبهمنابعطبیعیداریم.
این مـــدرس دانشـــگاه، تأکیـــد کرد: اتاق فکر و عملیاتی منابع طبیعی ایران سازمان جنگل ها محسوب میشود اما متأسفانه آموزههای این سازمان به دهه 40 و 50 شمسی برمیگردد و در آن زمان جنگلداری ایران بر اساس نگاه و نگرش امریکاییها و مبتنی بر مهندســـی کردن جنگلبودکهبهکشورهایمختلفصادر شـــده بود. نگاه امریکایی میگوید کدام گونه خوب رشـــد میکنـــد و نیاز کمتری دارد و در عیـــن حـــال ارزش اقتصـــادی بیشـــتری دارد. با همین سیاست بود که
کاج و ســـوزنی برگها وارد ایران شدند. متأسفانه این نگاه تا امروز باقی مانده و این سازمان هم فرصت نکرده خودش را به دانش روز جنگلداری قرن بیســـت و یکمـــی پیوند زنـــد و نیروهـــای جدید متخصصجذبکند.حاالهمینامریکا خودش پیشـــگام مبـــارزه بـــا گونههای مهاجم گیاهی و جانوری شده چون این کشور هر ســـاله بالغ بر 40 میلیارد دالر از محلگونههایمهاجمآسیبوخسارت میبیند و ما متأســـفانه هنوز بـــا افتخار داریـــم کهـــور امریکایی را در خوزســـتان گسترش و کشت میدهیم. ■ چراکهورامریکاییمهاجماست؟
پرویز گرشاسبی، معاون آبخیزداری و امور بیابان ســـازمان جنگل ها و مراتع در گفتوگـــو بـــا «ایـــران» میگویـــد: در خوزســـتان نزدیک به 350 هـــزار هکتار کانـــون تولید گـــرد و غبار داخلـــی داریم که حـــدود 220 هزار هکتـــار آن تا همین چند سال پیش هورهای فصلی و مراتع آباد بوده کـــه با طغیـــان رودخانه زهره سیراب شده و مانع بلند شدن گرد و غبار میشـــدند، اما امروز آب از باالدســـت با سدهای دیگر در رودخانه جاری نیست و مادامی که آبی تخصیص نیابد اوضاع بر همین منوال اســـت. او تأکید میکند کـــه نمیتوان بـــا درختکاری بـــه تنهایی جلـــو ریزگرد را گرفت ضمـــن اینکه این مناطق پیشـــتر تاالبی بوده و درختکاری در درازمدت بهتنهایی جواب نمیدهد و حتمـــاً باید 650 میلیـــون مترمکعب حقابه این هورها تأمین شود.
بـــا این حـــال بخشهای وســـیعی از کانونهـــای تولید گرد و غبار خوزســـتان در ســـالجاری زیر کشـــت گونه مهاجم و غیر بومی کهور امریکایی رفته اســـت. گیاهی که از ســـالها پیش از انقالب وارد ایران شـــد و در زمان کوتاهی بخشهای وســـیعی از مناطق جنوبی و حتی جزایر را در برگرفت. کهور امریکایی گونه ایست که حتی گوسفند و شتر هم از خوردن آن امتناع میکند و محلیها میگویند این گونه سمی است. از طرف دیگر گسترش ریشـــههای این درخت در اعماق زمین باعث شـــده تا آب را از هر کجا برای خود تأمین کند و مانع رشـــد ســـایر گونههای بومی شده اســـت. هر کجا درختان کهور امریکایی دیده میشـــود در نزدیکیاش دهها درخت کهور ایرانی و کنار و آکاسیا در حال زوال و خشکیدگی است، چراکه همه آب مـــورد نیاز ایـــن درختان بومی توسط ریشههای عمقی کهور امریکایی جذب شده تا این درخت سرپا و شاداب بماند.
حاال خوزستان به طور گستردهای زیر کشـــت یک گونه مهاجم است. حسین آخانی در این باره میگوید: متأســـفانه حتی برنامه دارند تـــا 500 هزار هکتار از بیابانهای خوزســـتان را زیر کشـــت این درخـــت ببرند کـــه فاجعه اســـت امروز حتی در عربســـتان و امـــارات هم دارند این درخت را ریشه کن و حذف فیزیکی میکنند. ولی متأسفانه سکوت سازمان محیط زیســـت بهعنـــوان متولی اصلی حفظ تنوع زیستی باعث شده تا سازمان جنگلها بهطور گستردهای این درخت را در مناطق جنوبی کشور گسترش دهد.
بهگفتـــه او دامنـــه اکولوژیکـــی ایـــن درخت بسیار گســـترده است و میتواند خـــود را بـــا هر نـــوع خاکی با هـــر میزان شـــوری وفـــق دهـــد و آب را از زیر زمین برای خود تأمین کند. او میگوید: حضور این درخت باعث شـــده هـــر کجا کهور باشد درختان بومی ما بسرعت خشک و حذف شـــوند حتی اخیـــراً مقالهای در ماالریا ژورنال به چاپ رســـیده که عامل جـــذب پشـــه آنوفل کـــه ناقـــل بیماری ماالریاســـت همین درخت اســـت و هر کجا این درخـــت در افریقا بوده همانجا در گســـترهای 65 درصـــدی آنوفل هم بوده است.
تاالب خشکیده آب میخواهد نه کهور امریکایی
آخانی میگوید: تاالب خشکیده نیاز به آب دارد نه کهـــور امریکایی. باید آب را به اینجا برســـانیم و این فرصت را به طبیعت بدهیم تا با گیاهان شورپســـند علفی کم کم طبیعت خـــودش را احیا کند در این صورت گرد و غبار و الیههای رسی بستر تاالبها هم دیگر به هوا بلند نمیشـــود. او افزود: من هفته گذشـــته در جلســـهای به مســـئوالن متذکر شدم کـــه باید جلو کشـــت این گیـــاه در ابعاد وســـیع گرفته شـــود و تنها راهکار کنترل غبار، احیای تاالب است. او افزود: امروز خوزســـتان بســـرعت به ســـمت مرگ مـــیرود و مـــا باید مشـــکل را حل کنیم نه اینکه با کشـــت گیاه مهاجم، مشکل جدیدی برای اســـتان ایجـــاد کنیم ولی متأســـفانه تا بحرانـــی ایجاد میشـــود مســـئوالن عجوالنه تصمیـــم میگیرند و نظـــرات کارشناســـی را اصـــ ًال لحـــاظ نمیکنند.
آخانی میگویـــد: برای کاشـــت این درختان غیربومی و مهاجم و کنترل گرد وغبارخوزستانحدود006میلیاردتومان میخواهنـــد هزینه کنند اما متأســـفانه حاضر نیســـتند حتی 5درصد این مبلغ را صرف تحقیقات دانشـــگاهیها برای یافتن گونه مناســـب بومی برای کاشت در اطراف ایـــن هورها کنند. در حالی که با یک مبلغ 03میلیارد تومانی که اگر به چند دانشگاه اختصاص دهند محققان میتوانند بســـیاری از گونههای بومی را اهلی و آماده معرفی به عرصه کنند اما متأسفانه همیشـــه گونههای غیربومی و آســـیب زا را ترجیـــح دادنـــد و دیگـــر بهعواقبآتیاینگونههانمیاندیشند.