صلحجویی ایران، رجزخوانی متوهمانه عربستان

مروری بر رابطه ملتهب تهران - ریاض در سال 96

چرخــش از وضعیتی کــه در آن دو کشــور صاحــب قــدرت در غــرب آســیا بــه ایــن اعتقاد رسیده بودند میتوانند با همکاری یکدیگــر امنیت منطقه را تضمین کنند تا شــرایطی که در بیش از دو سال گذشته بر روابط ایران و عربستان سعودی حاکمیت داشــته بهنظر چندان آســان نمیآمد. اما انتقــال قــدرت از پادشــاه فقید عربســتان و اطرافیــان ریــش ســپیدش بــه ملــک ســلمان که سررشــته کشــورداریاش را به ولیعهد جــوان و تحــول خواه خود ســپرد در کنــار واقعیتهــای بیرونی چون تحول در روابــط ایــران و غــرب در دولت حســن روحانــی وضعیتــی بــود کــه میتوانســت مقدمه این تغییر قرار گیرد و دیگر بســیار تکراری است که گفته شود ماجرای حمله به اماکــن دیپلماتیک عربســتان در ایران همچون چاشــنی انفجاری بمب ســاعتی پنهان شــده در این رابطه عمل کــرد. زیرا تعارض اجتنابناپذیــر منافع، اختالفات ریشه دار ایدئولوژیک و مداخله کشورهای صاحب قدرت خارج از منطقه که همواره منافع خود را بواسطه فراهم آمدن زمینه رقابتهــای تســلیحاتی و بــه جیــب زدن دالرهــای نفتــی در تقویــت اختالفــات و تنشهای این منطقه یافتهاند، مقدماتی بــود کــه باالگرفتــن تنــش میــان ایــران و عربستان را سهل و ممتنع میساخت.

بــا این همــه این ملغمــه در ســال 96 با یــک واقعیت سیاســی افزونه وضعیت پیچیده تــری یافت. حضور دونالد ترامپ در رأس دولت امریکا که حاکمان نوخاسته ســعودی را از وضعیت انزوا گونهای که در سال های ریاســت جمهوری باراک اوباما کمابیــش تجربــه میکردنــد و بــا بــه ثمر رســیدن مذاکرات هســتهای بر هراسناکی آن افزوده شده بود، بیرون برد.

حاالعربستانومتحدانمنطقهایاش با رئیس جمهوری مواجه بودند که مقصد نخستین سفر دیپلماتیکاش را نه لندن، پاریــس یا برلین کــه ریاض قــرار داده بود و ایــن پالــس مثبت را ارســال میکــرد که نــگاه ویژه امریکایی بــه «خاورمیانه» را به رأس سیاســتهای خارجــی کاخ ســفید بازگردانده است. رویدادی که بر اعتماد به نفس ائتالف عربی در برابر ایران افزود اما در واقعیت دولت مستعجل بود.

پایان اردیبهشــت 96 ترامپ به ریاض ســفر کــرد، در نشســت بیــش از 50 کشــور اسالمی با میزبانی عربستان حضور یافت، در کنار دشداشــه پوشــان ســعودی رقص شمشــیر کرد و در کنار آنان چنــان بر گوی بلورین دست گذاشت که گویا امپراطوری نویــن برای ســیطره بر همه کــره خاکی در آستانه تولد اســت. اما قرار داد فروش 110 میلیارد دالری تســلیحات به عربســتان و قراردادهای ریز و درشــت دیگر در مراوده ترامــپ بــا دیگر کشــورهای عربی مشــت نمونــه خروار نگاهی بود که در حقیقت بر این رابطه استیال داشــت؛ «دوشیدن گاو» عبارت اهانت آمیزی که رئیس جمهوری امریکا در توضیح ســفر خاورمیانهایاش ابــراز داشــت. با این حــال گویــا آن قرابت و آن خریــد تســلیحات پیشــرفته داروی توهم زایــی بــود کــه بــر تنــدی مواضــع و اظهــارات مقامــات عربســتان از جملــه عادل الجبیر وزیر امور خارجه و محمد بن سلمان ولیعهد عربســتان افزود؛ بیآنکه حمایتی از نوع رئیس جمهوران جمهوری خواه پیشــین امریکا پشــت ایــن اظهارات تهدیدآمیــز باشــد. در چنیــن شــرایطی نتیجه اعتماد به نفس بیپشــتوانه چیزی نبــود جــز حــرکات ایذایــی کــه بعضــاً بــه افتضاحــی در سیاســت بینالملل تبدیل شــد. تحریــم همــه جانبــه قطر، گــروگان گرفتــن نخســتوزیر لبنان و تــالش برای تبدیل کردن ماجرای اصابت موشکهای یمنی به نمایشی علیه ایران از جمله این اقدامــات بــود. تنها یــک ماه پس از ســفر ترامــپ بــه عربســتان انتشــار یک خبــر از متزلزل بودن اتحادی خبر داد که تا پیش از آن پشتوانه سیاسی قابل اعتنای عربستان در منطقــه بــه شــمار میآمد. عربســتان، بحریــن، امــارات و مصــر و تعــدادی از کشــورهای وابســته بــه ریــاض در اقدامی هماهنــگ قطــر را تحریــم کردنــد. بهانه اصلــی تحریــم چیزی نبــود مگــر اعتراف امیر قطر به این حقیقت ناخوشایند برای ریــاض که ایــران کشــور قدرتمنــد منطقه است و نمیتوان آن را از معادالت منطقه بیرون گذاشت. انتشار همین موضع کافی بود تا عربستان، بحرین و امارات و دیگران بــا بســتن مرزهــای زمینــی و هوایــی خود دوحه را در حلقه محاصره خود قرار دهند. امــا ترانزیت کاالهای ترکیــه در حمایت از قطر و از مســیر مرز آبی ایران با این کشــور در کنــار محمولههای حمایتــی که ایران با هدف جلوگیــری از تأثیر تحریم بر زندگی مردم قطر ارســال داشــت اگــر نگوییم که سبب نزدیکی بیشتر دوحه به تهران شد، دست کم قطر را در موضع ضرورت حفظ رابطه مسالمتآمیز خود با ایران با وجود مواضع ضد ایرانی نیمی از اعضای شورای همــکاری خلیــج فــارس مصممتــر کرد. برداشتریاضازاینغائلهچیزینبودجز بحران سیاسی که روی دست مانده است.

نیمههــای آبــان ســال گذشــته امــا بــن ســلمان کارت بــازیای را روی میــز گذاشت که تصور میکرد میتواند توأمان در مســائل داخلــی و خارجــی بــه بــرد او منتهی شود. گروگان گرفتن سعد حریری نخســتوزیر لبنــان و مجبــور کــردن او به اســتعفا کــه عالوه بر تســویه حســابهای مالی با شــاهزادگان سعودی میتوانست به ســاختار سیاســی لبنــان که به بــاور بن ســلمان در قرابــت بیشــتری با ایــران قرار گرفته اســت فشــار وارد کند؛ یک افتضاح تمــام عیــار و بیحاصــل دیپلماتیــک. با ایــن همــه بــرای عربســتان کــه در فقدان متحــدان منطقــهای قدرتمنــد ســعی در تقویت ارتباطات اروپایــی و امریکاییاش دارد و حــاال با برخی اصالحات اجتماعی بویــژه در حــوزه حقــوق زنــان بــا قامتــی راســتتر پیش روی آنها میایســتد، هنوز قابلیت بازیهــای دیگری وجود داشــت. ریاض که طی ســه ســال گذشــته بــا وجود همــه برتریهــای نظامــیاش زمیــن گیر جنــگ با مردم یمــن مانده اســت این بار موشــکهای یمنــی کــه بــه فرودگاهی در نزدیکی پایتختش اصابت کــرده بود را به وســیلهای بــرای ادامه جبههســازی علیه ایران تبدیل کرد. ادعایی که نشــان میداد ایــران تحریمهــای ســازمان ملــل علیــه یمــن را نقــض کــرده اســت و نیز توســعه فناوری موشــکی ایران میتواند تا چه حد مخاطرهآمیز باشــد. همه چیــز آماده بود. خاصه با نمایش که پرده اولش در نشست خبــری نیکــی هیلــی نماینــده امریــکا در سازمان ملل و قرار دادن الشه یک موشک در پشــت او آغاز شد و در ادامه با همراهی انگلیس و برخی دیگر از کشورهای اروپایی به پیشــنهاد قطعنامــهای علیه یمــن و با محوریت محکوم ساختن ایران انجامید. پــرده آخــر نمایشــی کــه بــا وتوی روســیه ناتمــام ماند. بــا این حال نمیتــوان انکار کــرد که تــالش عربســتان در پیونــد دادن مسائل منطقهای و موشکی ایران با برجام و دادن بهانــه مخالفــت بیشــتر ترامپ با برجــام موفــق عمل کــرده اســت. اما غیر از ایــن اقــدام، ریــاض علیه تهــران قدمی فراتــر از رجزخوانیهــای بیحاصل نرفته اســت. رجزخوانیهایی که گویا بیش از هر چیــز مطرح میشــوند تــا میــزان صبوری ایــران را آزمــون کننــد و شــاید بــا ترغیــب ایرانیان به ناشکیبایی بهانه را برای تبدیل تنشهای سیاســی و جنگهای نیابتی به درگیــری رودر رو فراهم آورند. درســت در ماههــای پایانــی چنین ســال پر تنشــی در روابط تهــران با ریاض و متحدانش، ایران کــه در زمیــن ســوریه، عــراق و حتــی یمن دســت باال را دارد واکنشــی کامــالً متفاوت و البتــه در امتداد سیاســت خارجی دولت روحانی بروز داد. فعال کردن بیشتر روابط دو جانبــه و چندجانبــهاش بــا کشــورهای منطقــه، طــرح دکتریــن منطقــه قویتر و متفاوت از آنچه میشد تصور کرد پیشنهاد تشــکیل مجمع گفتوگــوی منطقهای در خلیج فارس؛ صلحجویی در عین داشتن نفوذ و قدرت منطقهای، همچون مانعی محکــم با پوششــی نــرم که ضرب جســم ســخت پرتــاب شــده را میگیــرد و آن را از آســیب رســاندن باز میدارد. شــکیبایی و سیاستی که پیدا نیســت تا چه زمان ادامه دارد. اما دســت کم در ســالی که گذشت از تبدیل مجادلههای کالمی به درگیریهای بیشــتر جلوگیــری کــرده اســت و میتواند در صــورت تفــوق عقالنیــت و کنــار رفتن هراسها و توهمهای حاکم بر رابطه ایران و عربستان مبنایی برای بازگشت به آرمان امنیت درون زا در منطقه از مسیر همکاری قدرتهای صاحب نفوذ آن باشد.