فرزندوفادارمشروطه
نگاهی به قیام شیخ محمد خیابانی
شیخ محمد خیابانی فرزند حاجی عبدالحمید خامنهای در ســـال7921هجری قمری در قصبه خامنه از توابع تبریز پا به عرصه وجود گذاشت. حاجی عبدالحمید پدر شیخ در روسیه تجارت میکرد. شیخ محمد خیابانی در کودکی در خامنه به مکتب ســـپرده شد مقدمات دروس معمول آن زمان را تمام و برای نخستین بار به روسیه مسافرت کرد و مدتی در تجارتخانه پدرش به آمـــوزش و رموز اقتصاد زمان مشغول و پس از چندی به تبریز بازگشت. وی برای بار دوم وارد تحصیل شد و این بار به تحصیل علوم دینی پرداخت. فقه و اصول را نزد حجتاالســـام حاج میرزا ابوالحسن انگجی مجتهد فراگرفت و علم هیأت و نجوم و حساب را از میرزا عبدالعلی منجممعروففراگرفتودرعلمحکمت،کاموادبیاتنیزمهارتداشت.
وی در جوانی قبل از انقالب مشروطه، حدود دو ســــال ظهرها در مســــجد جامع و صبح و شبها در مسجد کریم خان واقع در محله خیابان تبریــــز امامت کرد و هنگامی امامت این مســــاجد را به عهده گرفت که پدر زنش حاج سیدحسین آقا پیشنماز آن محله فوت کرد.شیخمحمدخیابانییکعالممتوسط المقام بــــود. با وجود ایــــن، در تبریز منزلت واالیــــی داشــــت و در مجلــــس دوم نماینده این شــــهر بود. خیابانــــی همراه بــــا یارانش در حــــزب دموکــــرات آذربایجــــان در ســــال 0291میــــالدی- 9921هجری شمســــی یک دولت انقالبی خودمختار در تبریز تأســــیس کردنــــد و نــــام آذربایجــــان را به آزادیســــتان تغییر دادند. دولت خیابانی شش ماه دوام داشــــت و سپس به دست بریگاد قزاق ایران سرکوب شد. جنبش خیابانی گرچه محدود بــــه آذربایجان بود امــــا قصد جدایی طلبانه نداشــــت بلکه بازتابی از جنبش مشــــروطه
خواهانبودکهاهدافیمیهنپرستانهداشت و بنیان عاطفی آن اسالم بود.
■
تحلیلقیامشیخمحمدخیابانی
شــــیخ محمــــد خیابانــــی از آزادیخواهــــان و مجاهدین دوره مشروطه در تبریز با یارانش در تمام مراحل انقالب مشروطه و مبارزه با نیروهای استبداد در کنار دیگر آزادیخواهان مانند ســــتارخان و باقرخان ...و به کوشــــش برخاسته بود و چون پس از انقالب روسیه، در تبریز کنسولخانه آلمان با اسلحه و مهماتی که برای تحویل به نیروی عثمانی گردآورده و بهعلتصلحروسوعثمانیازتحویلآنها منصرف شده بود، به یک کانون ضد ملی و شاید به یک مرکز انقالبی برای واژگون کردن رژیم مشروطه در آذربایجان مبدل شده بود و از طرف دیگر برخالف تمایل آزادیخواهان تبریز، دولت مرکزی بــــار دیگر عبدالمجید عین الدولــــه را بــــه فرمانروایــــی آذربایجان انتخاب کرده بود و نیز پارهای مسائل داخلی و اختالف رأی و عقیده و مسلک سیاسی که بین خیابانی و دیگران بود بتدریج مقدمات قیامخیابانیعلیهدولتمرکزیفراهمشد. خیابانی مردی سیاستدان بود اما در کارهای حزبی و ســــازمانی خیلی مقید بــــه موازین نظام نامهای نبــــود و در این مورد با اعضای حزبدموکراتاختالفداشت. از جمله مهمترین اقدامات شـــیخ محمد خیابانـــی باید بـــه اعتراض بـــه اولتیماتوم روســـیه اشـــاره کرد. روز چهارشـــنبه هفتم آذر 1290 هجری شمســـی - هفتم ذیحجه 9231هجـــری قمری اولتیماتـــوم روس به ایران رســـید و سه خواســـته از ایران داشت. -1 مســـتر شوستر و مســـتر فولکر از کارهای ایران برکنار باشـــند. -2 دولت ایران پس از آن کســـی را از بیگانگان برای کارهای خود بدون اطـــالع دو دولت نخواهد. -3 هزینه آمـــد و رفت لشکرکشـــی روسهـــا را که به رشت و انزلی، لشـــکر آورده بودند تعهد و بپـــردازد و در پایان برای دادن پاســـخ ایران فقط ۸4 ســـاعت فرصت قائل شده بودند وگرنـــه ســـالدات و قـــزاق به ســـوی قزوین پیشروی خواهند کرد. به محض انتشار این خبردرتهران،تبریز،رشتودیگرشهرهای ایرانعلیهروسهاجنبشیبرپاشد.وزیرامور خارجهیادداشتروسهارادرمجلسخواند که با واکنـــش نمایندگان مجلـــس روبهرو شد. شیخ محمد خیابانی، شیخ اسماعیل هشترودی و شیخ رضا دهخوارقانی در این مجلسدادسخندادند. متأســــفانه عدم پشتیبانی دولت از مجلس و پافشــــاری بر قبول اولتیماتوم کار کشاکش میان نمایندگان مجلس و دولت را به جای باریــــک کشــــاند و روسها در بیســــت و نهم ذیحجه 9231هجری قمری در تبریز دست به کشــــتار آزادیخواهان زدند. ســــرانجام در روز دوم دی ماه برابــــر محرم 0331هجری قمری با تشــــکیل جلســــهای در دربــــار این ضربه بشــــدت هرچه تمامتر بر پیکر آزادی و مشــــروطیت ایــــران فرود آمــــد. در همین هنــــگام، به وســــیله ســــالداتها و قزاقهای تــــزاری آزادیخواهان آذربایجــــان را به جرم آزادیخواهــــی و اســــتقالل، در تبریــــز بــــه دار آویختند. نتیجۀ نهایی تمام کشمکشها و خونریزیها و به دار آویختن میرزا علی ثقة االسالم تبریزی و سایر مجاهدان تبریز، بسته شــــدن مجلس شــــورای ملی و انحالل دوره دوم قانونگذاری بود. در این مدت خیابانی به قفقاز پناه برد و بعدها به وســــاطت امام جمعهتبریزبرگشت.پسازقبولاولتیماتوم روسها، سربازان تزاری آذربایجان را اشغال کردند. با ســــرنگونی نظام تزاری روســــیه در ســــال 7191میــــالدی، روســــیه از آذربایجان دســــت برداشــــت. خیابانــــی در رأس ایــــن جریانات قرار داشــــت. آزادیخواهــــان برای انتشــــار افکار آزادیخواهانه روزنامهای به نام تجدد به مدیریت خیابانی منتشــــر کردند. خیابانــــی در تــــداوم فعالیتهایش ضمن تلگرافی به دولت پیشــــنهاد کرد که حاکمی مورد اعتمــــاد ملت به آذربایجان اعزام کند و همچنیــــن خواهان اعمــــال اصالحات در ادارات و تصفیه مأموران فاسد و ناالیق شد. هنگامی که جنــــگ جهانــــی اول به آخرین روزهای خــــود نزدیــــک شــــد عثمانیها در شــــعبان7331هجری قمری به آذربایجان سرازیرشدند.نتیجهاینتجاوزبرایخیابانی و یارانش دســــتگیری، زندانی شدن و تبعید به قارص (از شهرهای عثمانی) بود، عاقبت عثمانیهــــای شکســــت خــــورده در جنگ جهانــــی اول، بعد از دو ماه مجبور به تخلیه ارومیه شدند. با بازگشت خیابانی و یارانش ازتبعید،مبارزاتآزادیخواهانهرونقیدوباره یافت. در این ایام قرارداد9191میالدی در روز هفدهم مرداد ســــال 129۸ هجری شمسی بین ایران با دولت انگلیس بســــته شــــد. به موجباینقراردادتمامیتشکیالتنظامی و مالی ایران تحت نظارت انگلیسیها قرار میگرفت و امتیاز راهآهن و راههای شوســــه ایران نیــــز به آنها واگذار میشــــد. پس از آن انگلیســــیها یک هیأت نظامی به ریاســــت ژنــــرال «دیکســــون» و یک هیــــأت مالی به ریاســــت «آرمیتاژ اســــمیت» برای تشکیل سازمان جدید ارتش ایران و اداره امور مالیه کشور به ایران فرستادند. این قرارداد در ایران بامخالفتشدیدافکارعمومیروبهروشد. ستیز بر ســــر قرارداد9191 میالدی منتهی به زدن آخرین جرقه جهت شــــعله ور شــــدن خرمنی شد که در طول سالیان در ایران و به تبع آن در آذربایجان انباشته شده بود. ریشه قیام شیخ محمد خیابانی در واقع به اواخر ســــال 1295 هجــــری شمســــی - اوایل7191 میالدی برمیگشت. روسها پس از انقالب اکتبــــر میــــالدی 7191مقادیر زیادی ســــالح و مهمــــات از جملــــه بســــیاری ســــالحهای سنگین را پشت سر رها کردند. دموکراتها بیش از نیمی از ایــــن جنگ افزارها را ضبط کــــرده و بقیه را بــــرای دولت گذاشــــتند. هم در تبریــــز هــــم در کل آذربایجــــان بهدلیــــل برداشــــت بد محصول و نیز غارت و چپاول روسها واحتکار تجار، قحطی رواج داشت. آسوریها سر به طغیان برداشتند و چندین روســــتا را بویژه در ارومیه و ســــلماس غارت کردند. خیابانی و اسماعیل نوبری جز فشار آوردن به حســــن اســــفندیاری، معروف به حاج محتشم السلطنه والی آذربایجان کار چندانی از دستشان بر نمیآمد او در نهایت جمعی از قزاقهای ایرانی را برای جلوگیری از آنها فرســــتاد که شکســــت خوردند اما در مبارزهباقحطیدرتبریزفعالبودند. قیــــام در 91فروردین 9921هجری شمســــی شروع شد و خیابانی یارانش را به ساختمان روزنامــــه تجــــدد فراخوانــــد. آزادیخواهــــان بیانیــــهای صــــادر کردنــــد. در آن، خالصــــه درخواســــت آزادیخواهان چنین گفته شده بــــود:«در دو کلمــــه، پرگــــرام آزادیخواهــــان عبارت از این اســــت، برقرار داشتن آسایش عمومــــی، از قوه بــــه عمــــل درآوردن رژیم مشروطیت.»بدینترتیب،قیامآذربایجان آغــــاز شــــد. خیابانــــی ادارههــــای دولتــــی را به تصــــرف خــــود درآورد و در تیــــر ماه مقر حکومتش را از ســــاختمان تجــــدد به عالی قاپو کــــه محل اقامت والی بــــود انتقال داد. درک خیابانــــی از مبــــارزه درکی ملــــی بود. خیابانــــی اعالم کرد:«همه ایرانیــــان در این خــــاک پــــاک شــــریکند و ماننــــد شــــرکای با نامــــوس و وجدان باید در آبــــادی و آزادی و استقالل آن بکوشــــند. این قیام میخواهد ایــــران را آزاد کنــــد و اصول حاکمیت ملی را درایرانتأسیسکند.»بنابرپیشنهادحاجی اسماعیل امیرخیزی، یار و همراه خیابانی، بدین مناســــبت کــــه آذربایجان در کســــب آزادی و مشروطه کوشش فراوان به کار برده استنامآذربایجانبهآزادیستانمبدلشد و به دســــتور خیابانی کاغذها و تمامی اوراق رســــمی را با عنوان آزادیستان چاپ کردند. قیام خیابانی شش ماه طول کشید. در طول این دوران خیابانی به بیان و توســــعه مرام در بین مردم و بسط قدرت قیام در منطقه پرداخت. با شــــروع قیام، میزا حســــن خان وثوق الدوله کوشــــید تا آن را سرکوب کند اما کاری از پیش نبرد. ســــپس نوبــــت به میرزا حســــنخان پیرنیا (مشــــیرالدوله) رسید. او برای شکســــت قیام شیخ محمد خیابانی، مهدیقلیخانهدایت(مخبرالسلطنه)را برگزید.خیابانیاعالمکردکهمخبرالسلطنه به تبریز نیاید. مخبرالســــلطنه که نتواست خیابانی را از قیامش منصرف کند شــــهر را تــــرک کرد و بــــه قزاقخانه رفت و عــــدهای از هواداران خیابانی با مخبرالسلطنه پنهانی پیمان بســــتند. مخبرالســــلطنه به وســــیله قزاقهــــا توانســــت عالی قاپو و ســــاختمان تجــــدد را بگیرد. ســــرانجام در 21 شــــهریور 1299 هجری شمسی که بسیاری از نیروهای مسلح خیابانی برای برچیدن اشرار محلی به اطراف تبریز رفتــــه بودند و نیروی اندکی در شــــهر مانده بودند قزاقهای مســــلح به دستورمخبرالسلطنهبهشهرریختندوتمام نیروهارایاخلعسالحکردندیاکشتندوشیخ محمد خیابانــــی را در روز22 شــــهریور9921 هجری شمســــی در مخفیگاهــــش در خانۀ شیخ حسنعلی میانجی پیدا کردند و وی را باشلیکچندگلولهبهدستاسماعیلقزاق بهشهادترساندند.
منابع: