سازمان امنیت یا پاشنه آشیل رژیم پهلوی

شصتمین سالگرد تأسیس ساواک تا پیـــش از کودتای 82مرداد ســـال 1332 مســـئولیت کسب اخبار امنیتی و مقابله با گروههای مخالف نظام ســـلطنتی برعهده شـــهربانی و بعد رکن 2 ارتش بود. اما پس از کودتا بود که شـــاه ایران با استمزاج از دولت امریکا مقدمات تأســـیس ســـازمانی بـــرای جمعآوری اطالعات مخالفان و مقابله با گروههای ضدســـلطنت را فراهـــم کرد. البتـــه از زمـــان روی کار آمدن پهلویها سازمانهای جاسوسی وابسته به بلوک غرب و شرق در ایران، بهطور موازی به فعالیت میپرداختنـــد، درهنگامه مقابله متفقین با ارتش نازی، ایران یکی از کانونهای فعالیت هماهنگ ســـازمانهای جاسوسی بود. شاید مشـــهورترین رویدادی که همکاری این سازمان ها را نشان می داد، انهدام تیم ترور سران متفقین بود که با هوشیاری و پیگیری افسران کا.گ.ب در تهران انجام شد. با وقوع جنگ ســـرد مسیر فعالیت ســـازمانهای جاسوسی به سمت دیگری رفت. امریکاییها که متوجه هزینه باالی مداخله مستقیم در کشورهای تحت سلطه خود بودند تصمیم گرفتند تا منافع خود را از طریق راهاندازی ســـازمانهای واســـطهای داخل کشـــورهای هدف، پیگیری کنند. ساواک یکی از مهمترین این سازمانها بود. طبق طرح اولیهای که در اســـفندماه سال 1335 به مجلس برده شد، قرار نبوده که ساواک چنین سازمان عریض و طویلی باشد. در پیشنویس اولیه اساسنامه تأسیس ســـاواک 3 عامل مهم برای این ســـازمان تعریف شـــده بود: 1-ســـاواک وابسته به نخستوزیری است، رئیس آن را شاه منصوب میکند و عنوان معاونت نخستوزیر را دارا اســـت. -2 وظیفه ساواک کسب اطالعات الزم برای حفظ امنیت ملی، کشف جاسوسی، مقابله با ناقضان قوانین ضد سلطنت و ضد مبارزه مسلحانه، مرتکبان جرایم نظامی و عامالن سوءقصد به جان شاه و ولیعهد است. -3 مأموران ساواک در جرایـــم مربوط به آنها جزو ضابطان قضایی به شـــمار میروند و طبق سیســـتم دادگاههای نظامی که برای رســـیدگی به جرایم سیاســـی برپا شـــده عمل میکنند. درادامه اما با افزایش بودجه این ســـازمان تعداد ارگانهای زیرمجموعه ساواک به 11 ارگان رسید! ■ آموزش در امریکا، اسرائیل و تهران اینکه ســـاواک با مشارکت سازمانهای جاسوسی اســـرائیل و امریکا تأسیس شد به هیچ عنوان نکته قابل انکاری نیست. فرماندهان و افســـران اولیه ســـاواک مســـتقیماً زیر نظر مأموران موســـاد و ســـیا به آموزش میپرداختند. بعدها همکاریهای اطالعاتی با کشـــورهای متحد بلوک غـــرب بخصوص ام.آی. ســـیکس انگلســـتان نیز در دستور کار ساواک قرار گرفت. افســـران ایرانی ســـاواک ابتـــدا از رکن 2 ارتـــش یـــا از شـــهربانی انتخـــاب میشدند و بعدتر از ارگانهایی نظیر وزارت خارجه و نیز برخی دانشگاهها نســـبت به جذب نیرو اقدام میشـــد. اعضای ســـاواک پس از جذب در این ســـازمان، بهطور پلکانی به اطالعات محرمانه دسترســـی پیدا میکردند و شخص شاه مستقیماً برعملکرد این ســـازمان نظارت میکرد. درواقع قرار دادن ریاست ساواک بهعنوان معاون نخستوزیر، تنها یک اقدام تشریفاتی بود و در عمل این شخص شاه بود که ساواک را مثل ارتش و وزارت جنگ مستقیماً اداره میکرد. حتی تصویب اساسنامه ساواک در مجلس شورای ملی هم صرفاً یک اقدام تشـــریفاتی بود و تصمیمات در جای دیگری گرفته میشد. در نیمه فروردین 1336 بالفاصله پس از معرفی منوچهر اقبال بهعنوان نخســـتوزیر، این ســـازمان فعالیت خود را آغاز کرد و در همان ایام اقبال، تأســـیس مخوف ترین و بدنام ترین ارگان وابســـته به نظام ســـلطنتی را بهعنوان یکـــی از افتخارات خـــود معرفی کرد. ســـاواک از ســـال 1342 با افزایش بودجه از طریق درآمد نفتی، به شکل نامعقولی توسعه یافت. این سازمان که آوازه اقدامات خشونتآمیز و غیرانسانی آن عالمگیر شده بود، ظرف مدت 8 سال از تأسیس خود بیش از 5300 افسر زبده آموزش دیده و دهها هزار مخبر را پرورش داد. درطول این مدت ادارات تابعه ساواک به 11 ارگان رسید. اداره یکم مسئول کارهای استخدامی، ادارههای دوم، هفتم و هشتم مسئول اطالعات خارجی و ضدجاسوســـی، اداره سوم مسئول امنیت داخلی، اداره چهارم مســـئول حفاظت اطالعات، اداره پنجم مسئول امور فنی، اداره ششم مسئول امور مالـــی، اداره نهم مســـئول تحقیـــق و پژوهش، اداره دهم مســـئول آمـــوزش و اداره یازدهم مســـئول بازرسی و رسیدگی به شکایات و پیگیری تخلفات بود. در میان این 11 اداره، اداره ســـوم (امنیت داخلی) بیشترین میزان درگیری را با مخالفان داخلی حکومت داشـــت. پرویز ثابتی یکی از مشهورترین مسئوالن این اداره و جزو معدود چهرههای ساواک بود که حضور رسانهای داشت. یار غار و دوســـت صمیمی امیر عباس هویدا (نخســـتوزیر) نخستین مسئول این ســـازمان بود که به طور رســـمی با رادیو تلویزیون ملی وقت مصاحبه می کرد. اداره ســـوم در زمان فعالیت ثابتی به مهمترین و مقتدرترین اداره ســـاواک تبدیل شـــد. پیش از ثابتی، ناصر مقدم مســـئول این اداره بود و پس از وی نیز تیمسار طباطبایی به ریاســـت این اداره رســـید. اما در بین رؤســـای کل ســـاواک ســـپهبد تیمور بختیار حاشیه ســـازترین و ارتشـــبد نعمتاهلل نصیری خشـــنترین و بدنامترین آنها بود. تیمور بختیار نخســـتین رئیس ســـاواک بود که در دوران حضورش در این ســـازمان اعمال خشـــونت علیـــه مخالفان به وحشـــیانهترین اشـــکال ممکن آغاز شـــد و در زمان نصیری به اوج خود رســـید. در ســـندی که به تاریخ 19 مارس 1956 از سفارت انگلستان به وزارت خارجه این کشور مخابره شده، استفاده از خرس برای ترساندن و ایجاد رعب در بین دستگیرشدگان تأیید شده است.(1) فعالیت ســـاواک در دهه 1350 به اوج خود رســـید و اداره ســـوم این سازمان مسئول اصلی ایجاد رعب و وحشـــت در کشور شده بود. به موازات افزایش اختیارات اجرایی ساواک بودجه این سازمان نیز در این دهه به بیش از 300 میلیون دالر افزایش یافت. ■ پایان کار ساواک و رژیم پهلوی شـــکی نیست که تأسیس ســـاواک یکی از مهمترین مصادیق عریان شدن استبداد در رژیم پهلوی بود و جالب اینجاســـت که سرنوشـــت این سازمان نیز به عاقبت کار پهلوی گره خورد. در نیمه دوم ســـال 1357 تقریباً تمام مخالفان ســـلطنت وجود سازمان مخوف ســـاواک را بهعنوان یکی از نخســـتین مصادیق استبداد و خشونت نامشروع رژیم پهلوی تلقی میکردند. برای بسیاری وجود و فعالیت همین سازمان برای سلب مشروعیت از نهاد سلطنت کافی بود. ســـازمانی که تقریباً هیچ فعال سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگیای از سلطه آن مصون نبود. طبق گزارشهای رسمی بیشترین کشتار مربوط به افراد مربوط به گروههای مذهبی و پساز آن به ســـایر گروههای مبارز مربوط میشود. تنها در خالل ســـالهای 1350 تا 1355 بیـــش از 360 نفر از اعضای گروههـــای چپگرای مخالف رژیم، مستقیماً در درگیری با این سازمان به قتل رسیده بودند و این عالوه بر صدها زندانیای بود که در طول ســـالهای پس از کودتا داخل زندانها و بازداشـــتگاههای تحت مدیریت این ســـازمان بر اثر شـــکنجه جـــان خود را ازدســـت دادند. تنها یک روایت تعداد مخالفان سیاسی کشته شده توســـط ساواک را 1500 نفر اعالم کرده و این عدد ورای تعداد اعدامها و اقدامات تروریســـتی این ســـازمان در داخل و خارج از کشـــور است. بدین ترتیب سازمانی که برای تضمین بقای سلطنت تأسیس شده بود، تبدیل به پاشنه آشیل این رژیم و یکی از مهمترین عوامل سقوط آن شد. پی نوشت: