کوبا بعد از کاسترو

رئیس جمهوری جدید کوبا میراث رهبران انقالبی این کشور را حفظ خواهد کرد؟

کوبا در شرف وارد شــدن به یک دوران جدید است. بعداز 60 سال این کشور قرار است از روز پنجشــنبه توسط شخصی اداره شود که نام فامیل کاسترو را یدک نمیکشــد. در روز 19 آوریل، معاون رئیس جمهور، میگوئل دیاز-کانل، رئیس جمهوری کوبا و جانشین رائول کاستروی 86 ساله خواهد شد که خود در ســال 2008 بــه نیابت از بــرادرش، فیدل کاســترو، اداره کشــور را بر عهده گرفت. دیاز-کانل کیست و ریاست جمهوری او چه معنایی برای کوبا دارد؟

مالقاتبارئیسجدید دیاز-کانــل و کاســترو بــه غیــر از تفاوت در نــام فامیلی تفاوتهای بســیار مهم دیگــری هــم دارنــد. او بســیار جوانتر از نســل رهبــران تاریخی کوباســت: او یک روز قبل از تولد 58 سالگیاش بهقدرت خواهد رســید (فیدل تا 81 ســالگی اداره این کشور را برعهده داشت، رائول از 76 تا 86 ســالگی). او نیز مانند 70 درصد از جمعیت کوبا، هرگز کوبا را بدون کاسترو در رأس آن ندیــده اســت. او در انقــالب کوبــا نجنگیده و بنابراین از ابتداییترین شکل مشروعیت که رؤسای جمهوری و سایر دولتمردان ارشد این کشور طی 60 ســال اخیر از آن بهــره بردهاند، بیبهره اســت. عــالوه بــر آن، از ســال 1976 کــه فیدل کاسترو بهقدرت رسید، او نخستین رئیس جمهوری غیر نظامی و نخستین رئیس جمهوری کوبا خواهد بود که دبیر اول حزب نیست. با این حال دیاز-کانل قرار نیســت بیاید و در کار حزب اختالل ایجاد کنــد. او یک نیروی سیاســی تمام عیــار خــودی اســت.او در اوج دوران ویــژه کوبــا — عبارتی تطهیر شــده برای توصیــف فاجعه اقتصادی کــه بهدنبال ســقوط اتحاد جماهیــر شــوروی در این کشور رخ داد — نخستین تجربه سیاسی خــود را آغــاز کــرد. وی در آن دوران بهعنــوان رهبــر حزب در ســطح اســتان فعالیــت داشــت و طولــی نکشــید کــه بهعنوان یک مدیر الیق، پراگماتیست و فردی مردمی به شــهرت رســید. او را به دفعات در حال گشت زدن در شهر ویال کراال آن هم با دوچرخه میدیدند (او از ماشینی که دولت برایش در نظر گرفته بود چشم پوشی کرد)، همین کارها او را نزد حزب کمونیست عزیزتر کرد و تعهد او را نســبت بــه ایدههــای انقالبی حزب نشــان داد. یک روزنامه نــگار محلی که او را در آن زمــان میشــناخت به رویترز گفــت: «او این کارها را برای جلب توجه مردم انجام نمیداد. انجامشان میداد چــون واقعیتاش همین بود. او بســیار صریح و رک بود.» بعد از ملحق شــدن بــه کمیتــه مرکزی حزب کمونیســت در سال1991،دیاز-کانلبهصورتتدریجی پیشــرفت کرد تــا اینکه در ســال 2003 و در ســن 43 ســالگی، لقــب جوانتریــن عضــو پولیتبــورو (قدرتمندتریــن بدنــه در درون حــزب کمونیســت کوبــا) تــا آن زمــان را از آن خــود کــرد. او در ســال 2009 وزیــر آمــوزش عالــی در کوبا شــد و در ســال 2013 بهعنــوان معــاون اول رئیس جمهوری منصوب شد. دستیابی وی بــه مقــام ریاســت جمهــوری در قالــب پیشــرفتهای تدریجــی و با طی کــردن مســیرهای نهــادی و بــر اســاس شایستگیهایش صورت گرفت، درست برخــالف بســیاری از رهبــران جــوان و

بیتجربــه امــا در عیــن حــال وفــادار که توســط فیدل پرورش یافتند و بیدرنگ ترقــی کردنــد. اگرچــه انتخــاب دیــازکانــل از طریــق اجمــاع صــورت گرفتــه و بنابرایــن طیــف متنوعــی از بازیگــران عرصــه سیاســی کوبــا از او حمایــت کردهانــد، امــا شــاهدان تنهــا میتوانند دربــاره روندهای داخلی سیاســی که به انتخــاب وی بهعنــوان رئیس جمهوری این کشــور منجــر شــده، نظریهپــردازی کنند. دیاز-کانــل عالوه بر آنکه یک فرد خودی اســت، یک بازمانده سیاسی نیز محســوب میشــود. او از دورانی میآید که همقطارانش در حــزب افرادی ماند فلیپــه پــرز روکــه و کارلوس لیــج بودند؛ دو ســتاره در حــال ظهــور و دو عضــو اصالحطلب که در ســال 2009 به خاطر آنچــه کــه فیدل وسوســه شــدن توســط «شــهد قــدرت» توصیــف کــرد، حــذف شــدند. (بســیاری از تحلیلگــران بر این باورنــد کــه حذف ایــن دو فــرد به خاطر مطــرح کردن برخی بیموقع مســائل و درآمدن جلوی موقعیت رسمی دولت در زمینه اصالحــات و روند تغییرات در جزیــره بــود). برخالف آنهــا، دیاز-کانل تــا همیــن اواخــر که بــه ســمت معاون رئیس جمهوری منصوب شــد خود را از توجهات عمومی دور نگه داشته بود.

پرسش از مشروعیت

گذشــته از تجربــه و اعتبــاری کــه دیــازکانل از آن برخوردار است، وی بهعنوان رئیس جمهوری احتمالی بعدی کوبا با چالشهای بیشــماری مواجــه خواهد شــد. اقتصاد کوبا در حال مبــارزه (البته در بهترین حالت ممکن) است، نظرات بســیار متفاوتــی درباره ســرعت و اندازه اصالحات اقتصادی و سیاســی در درون رهبــری وجــود دارد و توســعه بخــش خصوصی به همراه انقباض دولت کوبا باعــث وخیمتــر شــدن بیکیفیتیهای موجــود و ایجاد مشــکالت جدید شــده اســت. کوبــا هنــوز بــا مشــکالت برجای مانده از طوفان ایرما دســت و پنجه نرم میکنــد و در تــالش اســت تــا خــود را با کاهش چشــمگیر یارانه از ســوی دولت ونزوئال وفق دهد و همینطور همچنان از فشــارهای اقتصادی ناشــی از تحریم امریــکا که تحــت دولت دونالــد ترامپ امیــدی به خاتمه یافتــن زودهنگاماش وجود ندارد، رنج میبرد. در الیههــای زیریــن تمامی این مســائل یــک پرســش حیاتــی خفتــه و آن مشــروعیت قــدرت دیاز-کانــل اســت. برخــالف ســلفاش کــه قدرتشــان بــا تبار انقالبیشــان توجیه میشــد، دیازکانل مجبور اســت مشــروعیت خــود را از طریــق عملکــردش ایجــاد کنــد که از طریــق توانایــی وی در عمــل کــردن به وعدههــای اصالحاتــی شــامل ایجــاد دولــت پاســخگوتر، افزایــش دسترســی بــه اطالعــات، ارتقــای کیفیــت زندگــی و ایجــاد فرصتهــای بیشــتر بــرای جوانــان اندازهگیــری میشــود. بــا اینکه بســیاری از اقتصاددانــان کوبــا بــر ســر نیــاز بــه حمایــت از اصالحــات پولــی و مالــی، ارتقــای ســرمایهگذاری خارجــی و افزایــش کارآمــدی در بخــش دولتــی اتفاق نظر دارند اما در کوبا، درست مثل خیلــی از کشــورهای دیگر، آنچــه از نظر اقتصاددانان امری بدیهی و عقل سلیم تصــور میشــود، توســط واقعیتهــای سیاســی بــه مســألهای بغرنــج بــدل میشود. سؤال این است که دیاز-کانل چگونــه میخواهد تنشهــای موجود را حل و فصل کند؟

کوبا و جهان

اگرچه کسی نمیتواند نحوه پاسخگویی دیاز-کانــل بــه چالشهایی را کــه با آن مواجه اســت پیشبینی کنــد، نمیتوان انکار کــرد که تغییر بزودی رخ میدهد. ایاالت متحده و ســایر بازیگران خارجی ماهیت و زمان این تغییرات را مشخص نخواهنــد کــرد، اما میتواننــد فضایی را ایجاد کنند که در آن اصالحات راحتتر رخ دهد. راهبردهای مشارکت امریکا که اســتقالل کوبا را بهرسمیت میشناسد و در مقابل درخواستها برای تغییر رژیم این کشــور مقاومت میکنــد، خطرهای ناشــی از ایجــاد تغییــرات چشــمگیر در کوبــا توســط دیاز-کانــل را کاهــش میدهــد. اتحادیــه اروپــا رویکــرد رو بــه جلــو و طرفدار تعامل خود در قبال کوبا را طــی توافقنامه همکاری و گفتوگوی سیاســی که در نوامبر سال 2017 منعقد شــد، نشــان داد. در حقیقــت، اتحادیــه اروپا و کشــورهای عضو آن در تالشند به تغییرات اساســی در سیاســت و اقتصاد کوبا از طرق مهم کمک کنند. بروکســل عالوه بر امضای توافقنامه در زمینــه انــرژی تجدیــد پذیر و کشــاورزی پایدار، از اصالحات زیرســاختی گسترده در جزیــره حمایــت میکنــد. اعضــای اتحادیــه اروپــا در دیدار رســمی خــود از هاوانــا کــه در اوایــل ســال 8102میالدی صورت گرفــت، به کوبا پیشــنهاد دادند بــا توجــه به تجربیــات خــود در معرفی واحــد پــول یــورو، بــرای حــل معضــل یکسانســازی واحــد پول در کوبــا به این کشــور کمــک کنند (ایــن کشــور در حال حاضــر دو واحــد پــول دارد). مقامــات ســوئدی نیز به کوبا پیشــنهاد مشــابهی در زمینــه کمــک بــه بانک مرکــزی این کشــور بــرای ایجــاد یــک رژیــم مالیاتی دادهانــد. همانطــور کــه مقــام ارشــد اتحادیه اروپا، فدریکا موگرینی، طی یک کنفرانس مطبوعاتــی در هاوانا توضیح داد، «فرصتهایــی بــرای تجــارت، ســرمایهگذاری و ارائــه راه حلهــای مشــترک برای معضــالت جهانی مثل مهاجرت و تغییرات آب و هوایی وجود دارد... مــا میتوانیم با کوبــا درباره همه این مســائل گفتوگو کنیــم زیرا به رغم وجود تفاوتهایی بین دو طرف نسبت به گفتوگو تعهد وجود دارد.» طلبــکاران کوبــا هم در ایــن میان نقش خــود را ایفــا کردهانــد. در ســال ،2015 وامدهنــدگان باشــگاه پاریــس شــامل فرانسه، اسپانیا و انگلیس طی قراردادی با کوبا متعهد شــدند که یا وامهای خود را ببخشــند یا درباره بدهی 11.1 میلیون دالری این کشور تجدید نظر کنند که این اقــدام به کوبا کمک میکنــد در اقتصاد جهانی ادغام شــود؛ ایــن کار برای برون رفــت از مشــکالت اقتصــادی ضــروری اســت چــه برســد بــه اینکــه ایــن کشــور بخواهد پیشرفت هم بکند. اگرچه کوبا به خاطر امریکا از مؤسســات مالی بینالمللی مثل آی.ام.اف و بانک جهانی دور مانده اما ســایر نهادها مثل بانــک توســعه امریــکای التیــن و بانک مرکــزی امریــکا بــرای ادغــام اقتصادی همــواره بــه صــورت مالــی و فنــی از اصالحات اقتصادی این جزیره حمایت کردهانــد. چین و روســیه هم بــه صورت فعال با کوبا وارد تعامل شدهاند. در سال ،2011 بر سر بدهی 6 میلیارد دالری خود بــه چین (کــه بخش زیــادی از آن بعدها بخشــیده شــد) مذاکــره کــرد و در ســال ،2014 در آســتانه سفر والدیمیر پوتین به هاوانا، روسیه بدهی خارجی 32 میلیارد دالری این کشــور به روسیه را بخشید. هر دو کشور ســرمایه گذاریهای کالنی را در جزیــره انجام دادهانــد و این رونــد ادامه دارد. اوایل همین ماه، چین 36 میلیون دالر بــرای پروژههــای کشــاورزی، منابــع آبــی، انــرژی تجدید پذیــر و تکنولوژی به کوبا کمک کرد. با توجــه به صادرات 1.8 میلیارد دالری کشور چین به کوبا در سال 2017 میتوان گفت که این کشور در حال حاضر بزرگترین شریک تجاری کوباست. تجــارت روســیه با کوبــا نیز طی دو ســال اخیــر بــا افزایــش 81 درصدی صــادرات روســیه بــه ایــن کشــور در ســال 2017 به صورت چشمگیری افزایش یافته است. بــرای نخســتین بــار از دهــه 90 تاکنــون روسیه مشغول صادر کردن نفت به کوبا برای کمک به این کشــور اســت تا بتواند حذف یارانه نفتی ونزوئال را جبران کند.

بویبهبود

کشــورها در سراســر جهان بیش از پیش بــا کوبــا وارد تعامل شــدهاند بخصوص اینکــه امریــکا در برهــه کنونــی کمتــر از گذشته با کوبا تعامل میکند. ترامپ در جهت مخالف سیاستهای سلف خود، بــاراک اوباما، در حالت حرکت اســت و اقداماتــی از قبیل کم کــردن (نه ممنوع کــردن) ســفر امریکاییهــا بــه جزیــره، محــدود کــردن امــکان همکاریهــای تجاری با این کشــور را انجــام داده تا هر چــه بیشــتر تعامــل دو کشــور را کاهش دهــد. امریــکا همچنین بهدنبــال بیمار شــدن عدهای از دیپلماتهــای خود در کوبــا که هنوز علــت آن در هالهای از رمز و راز اســت، تعــداد نیروهــای خــود در ســفارت را کاهــش داده اســت. آخریــن باری که تعداد خدمه سفارت امریکا در هاوانا تا این حد کم بود به ســال 1977 و اندکی بعــد از آنکه جیمی کارتر، رئیس جمهــوری امریــکا، اقــدام به بازگشــایی دفتر منافع امریکا در این کشــور کرد، باز میگردد. در حالی که اغلب کشــورها در تالشــند روابــط خــود را با کوبا گســترش دهنــد و از تغییرات این کشــور حمایت میکننــد، سیاســت خارجــی امریــکا در قبال این کشور بیش از پیش شبیه دوران جنگ سرد میشود. در زمانــی که تغییــرات تاریخــی در این جزیره در شرف وقوع است، امریکا باید بیش از گذشــته با کوبا وارد تعامل شود (اگــر او ایــن کار را نکند، بقیــه میکنند). در کمترین شــکل همــکاری این کشــور بایــد تعداد نیروهای خود در ســفارتش در هاوانــا را افزایــش دهــد. جایگزیــن کردن نیروهای سفارت میتواند به نفع منافــع ملــی امریکا باشــد. جمــعآوری اطالعات درباره تغییرات کوبا و افزایش همکاریهــای انتظامــی، افزایــش همکاری در مبارزه با مواد مخدر، قاچاق انسان و مسائل زیست محیطی از قبیل کارهایــی اســت کــه دو کشــور میتوانند با هــم انجام دهنــد. امریکا از سیاســت دشمنی خود چیزی عایدش نمیشود. در واقــع با منزوی کردن کوبا، واشــنگتن خود را منزوی خواهد کرد.