حقی که با مرگ فسخ نمی شود

در مواجهه انســـان با مرگ یکـــی از مواردی که از ســـالیان دراز در بین همه جوامع جهان مرسوم اســـت و به آن اهمیت بســـیار داده می شود بحث وصیتنامه اســـت. در واقع هر انســـانی فارغ از هر دین و مذهبی در طول عمر خود بارها می تواند براســـاس عالقهمندیهایش وصیت کند که تمام یا بخشـــی از پول یا اموال با ارزشـــش به فرد یا افرادی خاص واگذار شود یا صرف امور خیریه شـــود و تـــا زمانی هم که زنده اســـت میتواند مفاد آن را تغییـــر دهد. اما از آنجایی که اثر حقوقی وصیتنامه پس از فوت شـــخص ظاهر میشـــود و به محض فوت، اموالش از مالکیتش خـــارج و در اختیار نزدیکان یا همان ورثهاش قرار میگیرد همه مصمم میشوند که به وصیت او عمل کنند. البته در برخی موارد هم دیده شده است که وصیت یک فرد باعث اختالفهای بسیار مابین ورثهاش میشـــود که گاهی اوقات نیز کار به دادگاه میکشـــد. از این رو قانونگذاران برای رفع این مشکل به موجب موازین فقهی و قانونی یکسری ســـازوکارهایی پیشبینی کردهاند تا ضمن اینکه فرد برای بعد از مرگ خود هم راجع به اموال و دارایی های زمان مرگ خود تصمیمگیری کند براســـاس قوانین و قواعد موجود از بروز اختالفات مابین ورثه هم تا حدود زیادی کاسته شود. محمـــد رضـــا آرامش- حقوقــــدان و مــــدرس دانشــــگاه دربــــاره مفهــــوم وصیتنامه در نظــــام حقوقی ایران می گوید: وصیت در لغت به معنای انــــدرز و ســــفارش کــــردن اســــت. در اصطالح فقهی به فردی که براساس سفارش و وصیت فرد دیگری پس از مرگش در امور و اموال وی دخالت و تصرف کند وصی میگویند.

وی بــــا بیــــان اینکــــه به طــــور کلی وصیتنامــــه ســــندی اســــت کــــه به موجــــب آن موصــــی (شــــخصی کــــه وصیــــت می کنــــد) فــــرد یا افــــرادی را مســــئول امــــوال یــــا داراییهــــای خودش پــــس از مرگ میکند افزود: وصیت نامه در ایــــران به دو صورت تملیکی یا عهدی تنظیم میشود.

وصیتنامه عهدی عبارت است از اینکه شــــخصی یک یــــا چند نفر را برای انجام امر یا اموری یا تصرفات دیگــــر مامــــور کنــــد هماننــــد اینکــــه وصیت کند بعد از مرگش شــــخصی بدهیهــــای او را پرداخــــت کنــــد. اما وصیــــت تملیکــــی عبــــارت اســــت از اینکــــه شــــخصی عیــــن یــــا منفعت مالش را برای زمان بعد از فوتش به دیگری به صورت رایگان میبخشد. پر واضح است که مفهوم وصیت در نظام حقوقی ایران از شــــرع اقتباس شــــده اســــت امــــا برخــــی معتقدند وصیــــت قبــــل از اســــالم نیــــز وجود داشته است.

هماننــــد کتیبــــه داریــــوش اول که زرتشــــتی مذهــــب بــــود و وصیتی به شکل سنگ نوشــــته ثبت شده است کــــه روی آن نوشــــته شــــده :«اهــــورا مزدا این کشــــور را از لشــــکر دشمن، از خشکســــالی و از دروغ بــــاز دارد یــــا مــــواردی در تــــورات و همچنیــــن در بســــیاری از آیــــات قــــرآن کریــــم هماننــــد آیه 081ســــوره بقــــره که به آن اشــــاره شــــده اســــت. اما از منظر اســــالم مهمترین وصیــــت، وصیت پیامبــــر اکرم اســــت و آنجایــــی که در روایت آورده شــــده که پیامبر اســــالم در آخریــــن روزهــــای عمرش بســــیار حالشــــان بد بــــود به طوری کــــه قادر به خواندن نماز به صورت ایســــتاده نبودنــــد و نماز را نشســــته خواندند و بعد از نماز بــــه منبر رفتند و در آنجا حدیثی را عنوان کردند که به حدیث ثقلین معروف شد.

محمــــد رضــــا آرامــــش دربــــاره وصیتهای مالــــی موصی میگوید: وصیتنامههــــای مالــــی طبق نظام حقوقی ایــــران باید دارای شــــرایطی از جملــــه؛ ارزش مالــــی و منفعــــت عقالیــــی باشــــد و غیــــر مشــــروع نیز نباشد.

بنابرایــــن وصیــــت در خصــــوص مواد مخدر ، مشروبات الکلی و امثال آن باطل اســــت. حتی آنچه وصیت میشــــود بایــــد از مال خــــود موصی باشــــد و اگــــر موصــــی مال شــــخصی دیگری را مــــورد وصیت قرار داد این وصیت باطل اســــت و حتی با تنفیذ بعــــدی مالک مــــال مــــورد وصیت ، وصیت دارای ارزش و اعتبار نیست.

محمــــد رضــــا آرامــــش در ادامــــه دربــــاره ایــــرادی کــــه میتــــوان بــــه وصیتنامــــه در نظــــام حقوقــــی ایــــران گرفت میگویــــد: وصیتنامه در حقــــوق ایــــران بــــه انــــدازهای کــــه وصیتنامــــه در نظــــام حقوقــــی انگلســــتان و فرانســــه دارای ارزش و اعتبــــار اســــت از اســــتحکام کافــــی برخــــوردار نیســــت، به عنــــوان مثال اگــــر در وصیتنامه در نظام حقوقی ایران شخصی تمام فرزندان خود را بجز یکی از فرزنــــدان از ارث محروم کنــــد و بــــه یکــــی از فرزنــــدان تمامی میراث خــــود را وصیت کند ، وصیت وی فقط تــــا ثلث ترکه نافذ اســــت و نســــبت به مابقــــی آن طبــــق قوانین کلی حاکم بــــر وصیتنامه در نظام حقوقی ایران عمــــل می گردد و این بــــه نوعی میتواند اســــتقالل موصی را مــــورد خدشــــه قــــرار دهــــد . البتــــه ایــــن نظــــر فقهــــای امامیه اســــت که معتقدنــــد در صورتــــی که شــــخصی وصیت کنــــد و طبق آن بخواهد یکی از ورثــــه را از ارث محــــروم کند چنین وصیتی صحیح نیست که این نظریه مبنای اعتقاد حقوقدانــــان را فراهم ســــاخته اســــت. اما ایــــن نظریــــه در بسیاری از کشــــورهای غربی پذیرفته نشــــده اســــت، به نظر میرسد موارد مشــــابه به مورد فوق ســــبب شده که وصیتنامــــه در کشــــورهای غربــــی ارزش و اعتبار خود را حفظ کند.

■ مشکالت حقوقی وصیتنامه

وی همچنیــــن دربــــاره دیگــــر مشــــکالت موجــــود در خصــــوص وصیتنامــــه مــــی گویــــد: مهمترین مشــــکل ایــــن اســــت کــــه مفهــــوم وصیتنامــــه در اذهــــان عمومــــی با مفهــــوم قانونیاش متفاوت اســــت. بســــیاری تصور میکنند که میتوانند در وصیتنامــــه یــــک یــــا چنــــد نفــــر از ورثــــه را از ارث محــــروم کننــــد در صورتی کــــه موصــــی فقــــط اختیــــار وصیت تا یک سوم از اموالش را دارد و اگر بخواهد چنیــــن عملی را انجام بدهد باید قبل از فوت تکلیف اموال خود را روشن کند.

اما مشــــکل دیگر این است که در وصیــــت عهــــدی یعنــــی وصیتی که موصی به شــــخصی وصیت میکند که بــــه عنوان مثــــال بعــــد از مرگش اختیار اموالش را داشته باشد یا مثال فالن عمل را انجــــام دهد. در چنین وصیتی فقط در زمان حیات موصی اســــت کــــه وصــــی میتوانــــد چنیــــن وصیتــــی را رد کند و اگر به هر علت از چنین وصیتی مطلع نشــــد و موصی بــــه وی چنیــــن وصیتی کــــرد بعد از مرگ وی نمیتوانــــد چنین وصیتی را رد کند و ملزم به اجرای آن است.

البته ناگفته نماند که وصیتنامه تــــا زمانــــی کــــه ایــــرادی از هریــــک از طرفین وارد نشود معتبر است. مگر اینکه شــــخصی از ورثه ادعای جعل بــــودن چنین وصیتی کنــــد که دراین صورت باید اثبات شود.

همچنین وصیتنامه رســــمی که طبــــق قوانین ثبتی تنظیم میشــــود قاعدتــــاً از اعتبــــار زیادی نســــبت به وصیتنامــــه خودنوشــــت یعنــــی وصیتی که موصی با دســــتخط خود مینویسد داراست و بالطبع از اعتبار باالیی برخوردار اســــت. این در حالی است که وصیت میتواند باگفتار هم صورت پذیرد.

امــــا ایــــن که بــــا گفتــــار باشــــد در صورتی نافذ و اجرای آن الزم اســــت که عرف مردم از آن گفتار یا نوشــــتار یا اشــــاره همان را بفهمند که یکی یا برخــــی از نزدیکان و ورثه برداشــــت میکنند و در صورت نزاع در تفســــیر وصیت، باید به دادگاه و حاکم شرع (مجتهــــد جامع الشــــرایط) مراجعه کنند.

■ مواردی که باعث ابطال وصیت نامه میشود

ســــعید روســــتایی- حقوقـــدان و وکیل دادگســـتری نیز با بیـــان اینکه وصیـــت درلغـــت به معنـــای وصل کـــردن اســـت لـــذا ایـــن تصـــرف را وصیـــت میخوانند در بـــاره جایگاه حقوقی وصیتنامه در قوانین ایران می گوید: وصیـــت درفقه و تعریفی کـــه برخـــی فقهـــا از وصیـــت ارائـــه کردهانـــد عبارت اســـت از تســـلط بر تصرف بعد از وفات.

از آنجا که اثر حقوقی وصیتنامه پس از فوت شــــخص ظاهر میشود، اجــــرای کامل آن منوط بــــه رضایت کلیــــه وراث اســــت. بــــه عبارتی دیگر وصیت بــــه زیاده برثلــــث ترکه نفوذ حقوقی نداشــــته مگر به اجازه وراث و این میــــزان ثلث به اعتبــــار دارایی موصــــی در زمــــان وفــــات معیــــن می شــــود نه به اعتبار دارایی هنگام وصیت.

این وکیل دادگستری در ادامه در باره مواردی که باعث ابطال وصیت میشــــود، می گویــــد: وصیت به مال غیر باطل است. چراکه با تمسک به اصل عدم والیــــت که اعالم میدارد هیــــچ کس بر حقــــوق دیگری والیت نداشته چراکه انســــانها آزاد آفریده شــــدهاند و هــــر کس سرنوشــــت خود را به دســــت دارد، از ایــــن رو هر گونه ســــلطه بر دیگــــران، ظلــــم و تعّدی در حقوق آنان اســــت پــــس هرگونه وصیتی به مال غیر به معنای تعدی در حقــــوق غیــــر بــــدون مجــــوز بوده است. از این رو سرنوشتی جز بطالن برای آن قابل تصور نیست.

ســــعید روســــتایی همچنیــــن بــــا بیان اینکه قوانیــــن وصیت در قانون ایــــران مبتنــــی بــــر احوال شــــخصیه بــــوده و قانونگــــذار بــــا دقــــت بدیــــن موضــــوع پرداختــــه اســــت میگوید: در زمــــان نگارش قوانیــــن مربوط به وصیتنامه مبحث تعارض قوانین در عرصــــه بینالمللی را نیز مد نظر قرار داده است.

به عبارتی مطابق با قوانین ایران اشــــخاص در مورد احوال شــــخصیه همچــــون وصیت تابع کشــــور متبوع خود هســــتند. در مورد نظام حقوقی ایران که دارای دین رســــمی اسالم و مذهب شــــیعه دوازده امامی است، مباحــــث مربوط به احوال شــــخصیه کــــه وصیت نیــــز از زیرمجموعه های آن اســــت ریشــــه در شــــرع مقــــدس اسالم داشــــته و برگرفته از آن است. البته در برخی از موضوعات شــــکلی برخــــی مواقــــع از مقــــررات غرب نیز وام گرفته اســــت امــــا کلیات و مبنای مندرج در آن بدون تردید ریشــــه در فقه و شریعت دارد.

ایــــن در حالــــی اســــت کــــه در قوانیــــن انگلیس یا فرانســــه و امریکا وصیتنامه یک سند حقوقی محکم اســــت اما در ایــــران اینگونه نیســــت. زیــــرا با توجــــه بــــه توضیحــــات ارائه شده اگر اشــــخاص قوانین موضوعه راجــــع به وصیــــت را رعایــــت کنند و در تنظیــــم وصیتنامــــه بــــا رعایت نــــوع و نحوه تنظیم آن نکات قانونی را رعایــــت کننــــد و در انجــــام چنین اعمال حقوقی بــــه روح قانون پایبند باشــــند بدون تردید وصیتنامه نیز به عنوان ســــندی محکــــم و معتبر و قابل اســــتناد در روابط حقوقی افراد در ایــــران اســــت و هماننــــد وصایای تنظیمــــی در کشــــورهای غربــــی یک ســــند حقوقی محکم اســــت بــــا این توضیــــح کــــه وصیــــت در قوانین ما دارای ریشــــه فقهــــی بــــوده و بــــدون تردیــــد رعایــــت ضوابــــط پیشبینی شــــده در قانــــون کلیه آثار مــــورد نیاز برای حفظ و رعایت حقوق عمومی را بدنبال خواهد داشت.

■ انواع وصیتنامه

ایــــن وکیــــل دادگســــتری دربــــاره انــــواع وصیتنامــــه در قوانین ایران میگوید: بطور کلــــی وصیتنامه در ایران برسه قسم است:

نخســــت وصیتنامــــه رســــمی: ایــــن نــــوع وصیتنامــــه در یکــــی از دفترخانههای اســــناد رسمی نوشته شــــده و تابــــع تشــــریفات و مقــــررات اسناد رسمی است.

دوم وصیتنامــــه خــــود نوشــــت: ایــــن وصیتنامــــه بایــــد بــــه خــــط وصیت کننده بوده و دارای تاریخ به روز، ماه و سال، به همراه امضا ومهر وصیت کننده است.

و در نهایــــت وصیتنامه ســــری: ایــــن وصیــــت نامه ممکن اســــت به خــــط وصیت کننــــده یا فــــرد دیگری باشد ولی در هر صورت امضا و مهر وصیت کننــــده بایــــد زیر آن باشــــد. چنیــــن وصیتنامهای بایــــد در اداره ثبــــت یا محــــل دیگری کــــه آن اداره معیــــن میکنــــد، به امانت گذاشــــته شود.

■ نقـــاط قـــوت و ضعـــف قانـــون وصیتنامه

ســــعید روســــتایی همچنیــــن دربــــاره نقاط ضعف و قــــوت قوانین موجــــود در بخــــش وصیتنامــــه می گوید: بــــدون تردید این قانون در بخشهایی نیاز به بازنگری و اصالح دارد. در کل در عرف جامعه ما، هر زمان ســــخن از اصالح و بازنگری در قانون ارث به میان می آید نگاهها به سمت و ســــوی حقوق زن و فرزندان از ماتــــرک برمیگــــردد که بــــه نظرم از ضعفهــــای عمــــده ایــــن قانــــون میتوان به میزان سهم االرث زوجه و همچنیــــن ســــهم فرزنــــدان ذکور و اناث از ماترک اشاره کرد.

البته شــــایان ذکر است که در این زمینــــه اقدامات مطلوبی نیز صورت گرفتــــه اســــت کــــه میتــــوان از آن به بازنگری در میزان سهم االرث زوجه اشــــاره کرد. قانــــون اصــــالح موادی از قانــــون مدنــــی بــــا هــــدف اصالح ســــهماالرث زوجه در ششــــم بهمن ۷8۳1 بــــه تصویب مجلس شــــورای اسالمی رسید.

این مصوبه با اصالح مواد 64۹ و 84۹ و حذف ماده ۷4۹ قانون مدنی در روزنامه رسمی شماره 18651 در بیســــت و یکم اســــفند۷8۳1 درج و از تاریــــخ هفتم فروردیــــن 1۳88 در تمام کشور الزماالجرا شد که مطابق بــــا آن «زوجه از همه اموال زوج ارث میبــــرد و زوجه در صورت فرزند دار بودن زوج، یک هشتم از عین اموال منقول و یک هشــــتم از قیمت اموال غیرمنقول اعــــم از عرصه و اعیان را به ارث میبرد و در صورتی که زوج، هیچ فرزندی نداشــــته باشــــد، سهم زوجــــه یک چهارم از همــــه اموال به ترتیب فوق اســــت » اما متاسفانه در زمینه ســــهم االرث فرزنــــدان ذکور و اناث هیچگونه تدبیری که متناســــب با ترمیم این وضعیت حقوقی شود عملی نشده است.

وی افزود: همانطور که قبال اشاره شــــد قوانیــــن مربوط بــــه ارث وامدار شریعت مبین اســــالم و فقه هستند امــــا بــــه نظرم بــــا توجه بــــه اوضاع و احــــوال قرن حاضر و شــــرایط خاص اجتماعی موجود و حضور گســــترده زنــــان در جوامــــع بشــــری بــــه نظــــر میرســــد کاســــتی ســــهم االرث ورثه اناث نســــبت بــــه ذکور دیگــــر توجیه منطقی نداشته از این رو باید در این زمینه اصالحات اساســــی در راستای برابــــری این میــــزان حقــــوق قانونی یــــا حداقــــل ترمیم چنیــــن وضعیت حقوقی از طــــرف قانونگذار به عمل آید.

محمد رضا آرامش: وصیتنامه در حقوق ایران به اندازهای که وصیتنامه در نظام حقوقی انگلستان و فرانسه دارای ارزش و اعتبار است از استحکام کافی برخوردار نیست