ریشه یابی نوسانات تراز تجاری و کارنامه صادرات غیر نفتی ایران

حســاب تــراز تجــاری غیرنفتــی یکــی از اجزای حســاب جاری تــراز پرداختهای هــر کشــوری را نشــان میدهــد. بهلحــاظ کمــی، تــراز تجــاری غیرنفتــی تفاضــل ارزش صــادرات و واردات کشــور طی یک ســال مالی معین اســت. چنانچــه ارزش صــادرات بــر ارزش واردات فزونــی یابــد تــراز تجــاری غیرنفتــی دارای مــازاد و در صورتــی که ارزش صادرات کمتر از ارزش واردات باشد، تراز تجاری غیرنفتی دارای کسری است و باالخره در حالتی که ارزش صادرات و ارزش واردات برابر باشند، تراز تجاری غیرنفتــی متوازن اســت. معموالً تراز تجاری غیرنفتی کشورها دارای کسری است و این کسری توسط دیگر مؤلفههای حســابداری تــراز پرداختهــا جبــران میگردد. بررســی آماری روند تراز تجاری غیرنفتی کشــور طــی هشــت ســاله 1384-1395 نشــان میدهد که جــز ســالهای 1394 و ،1395 در دوره مزبور تراز تجاری غیرنفتی منفی بوده اســت. بیشــترین کســری تراز تجاری غیرنفتی با رقم 30/5 میلیارد دالر متعلق به سال 1389 و کمترین کسری با رقــم 2/7 میلیــارد دالر از آن ســال 1393 اســت. متوســط صــادرات طــی 8 ســاله ،1384-1395 مبلــغ 40/45 میلیارد دالر و نرخ رشــد متوســط صادرات در آن دوره حدود 5 درصد بوده است. میانگین ساده رشــد صــادرات در دوره 2/2 ،1388-95 درصــد و میانگین ســاده رشــد واردات در همین دوره منفی 1/4 درصد بوده است. صــادرات کاال با احتســاب میعانات گازی در21 ماهــه 1396 بالــغ بــر 46 میلیــارد و 931 میلیــون دالر و واردات کاال در ایــن مدت 54/3هب میلیارد دالر رسیده که تراز تجاری غیرنفتی را بــه منفی 4/7میلیارد دالر رســانیده اســت. در بین اقالم کاالیی بیشــترین تــراز تجــاری غیرنفتــی منفــی مربــوط بــه خــودرو، قطعــات خــودرو (واردات خــودرو ســاخته شــده و قطعات منفصلــه خــودرو در حــال حاضــر در هر ســال رقمی بالغ بر 5 میلیــارد دالر هزینه ارزی بــرای کشــور دارد، البتــه اگــر همین خودروســازهای داخلی نبودند و قرار بود معادل تعداد خودروی داخلــی، واردات خودرو صــورت میگرفت رقم 5 میلیارد به عدد 16 میلیارد دالر افزایش مییافت. بدیــن جهــت تــا زمانــی کــه برنامههــای صادراتــی خودروســازهای داخلــی و قطعــات تولیــدی عملی نشــود، کســری عمــدهای از تــراز تجــاری غیرنفتی کشــور در این بخــش وجود دارد)، ماشــینآالت صنعتــی و کاالهــای اساســی (در تجزیه و تحلیــل دالیل تاریخی تــراز منفی تجاری در بخشها و گروههای خاص به کاالهایی همچون واردات دانههای روغنی، کنجاله، ذرت، روغــن خــام نباتی، گوشــت، برنج ...و برخــورد میکنیــم کــه در کاهــش تراز تجاری غیرنفتی نیز نقش مهمی دارند) بــوده اســت. بخشــی از واردات کشــور امروز در شــکل غیر رســمی و قاچاق وارد کشــور میشــود و طبیعی اســت اقدامات نهادهای مرتبط برای مبارزه با این پدیده و تغییــر واردات اقالم مورد نیاز به شــکل رســمی زمینه افزایش واردات را رقم زده اســت، همانند طــرح رجیســتری موبایل که موجب افزایش واردات رسمی گوشی تلفــن همــراه و کاهــش قاچاق آن شــده است. ریشــهیابی تاریخــی دالیــل عمــده منفی بودن تراز تجاری غیرنفتی معلوم میکند که صادرات مواد خام و نیمه فرآوری شده و بــا ارزش افزوده پایین و واردات کاالهای نهایــی و با ارزش افزوده باال و تولید شــده با فناوریهای پیشــرفته نقش معناداری درآن دارد. خوشبختانه در سالهای اخیر اقدامــات مؤثــری روی زنجیــره فــوالد در حال اجرا اســت که نتایج آن در سالهای آتــی مالحظــه خواهــد شــد. درخصوص سایراقالمصنایعمعدنیهمچونفلزات رنگیــن و کانیهای غیرفلــزی نیز نیازمند برنامههــای توســعهای و ایجــاد ارزش افزودهباالترهستیم. در ســالجاری نسبت به دوره مشابه سال گذشــته افزایش واردات کاالهای اساســی در بعضی از اقالم همچون گوشت و شکر خام، برنــج ...و داریــم، واردات بعضی از مواد اولیه همچــون ورقهای فلزی که در کشور تولید نداریم یا تولید پاسخگو نبوده اســت افزایش یافته اســت، البته افزایش واردات مواد اولیه و واسطهای نگرانکننده نیســت زیــرا بهمنزله رونق تولیــد داخلی اســت. در جهت اعمال حمایت معقول و ســنجیده از تولیــدات داخلــی و حفــظ ســطح اشــتغال، نظام تعرفــهای در یک رشــته از صنایع تأثیرگذاری مناسب خود را دارد امــا در مــورد صنایــع فرســوده و دارای ماشــینآالت قدیمــی و خــارج از رده تأثیرگــذاری حمایتی نظام تعرفهای محل تردید قوی است. مدیریت هدفمند واردات به این نکته توجه دارد. همچنیــن بــروز مشــکالت – امنیتــی در منطقه پیرامونی نرخ رشد صادرات کشور را کند کرده است که با درنظر گرفتن روند آرام، واردات بــر تــراز تجــاری غیرنفتــی اثرگذار است. نمــودار بخوبــی نشــان میدهد کــه روند ایجــاد کســری در تــراز تجــاری ایــران از ســال 1395 و بالفاصلــه پــس از ســال ،1394 که ســال مثبت شــدن تــراز تجاری غیــر نفتــی ایــران بــرای نخســتین بــار در تاریخ کشــور اســت، متوقف شــده اســت. در تجزیــه و تحلیــل روندهــای تجــاری معموالً کارشناسان به میانگینهای چند ســال توجه میکننــد تا یک ســال خاص. زیــرا طبیعی اســت کــه به دالیــل خاصی صــادرات و واردات در یــک ســال خــاص افزایش یا کاهش داشته باشد. تجربــه کشــورهای موفق نشــان میدهد که با اســتفاده از صادرات بخش خدمات بخوبــی توانســتهاند کســری تــراز تجــاری خــود را جبــران کنند و خوشــبختانه ایران با پتانســیلهای بخش صادرات خدمات فناوری اطالعات، صنایع خالق، خدمات گردشگری ...و بخوبی میتواند در پایداری و ثبات تراز مثبت تجاری گام بردارد و جزو برنامههایی اســت که باید همه نهادهای ذیربط در توسعه آن بکوشند.